Свободен лишь тот, кто может позволить себе не лгать.

Ц1ера ала ва юкъе,
Оакхарашта ва юкъе,
Молха к1ура ва юкъе,
Даша пхорчашта ва юкъе,
Хье цхьаькъа вар хьо,
Яхь йола, к1ант г1алг1а,
Нальгиев Мандре!!
Мангало буц санна,
Моастаг1ий легабеш.
Михо миха санна,
Моастаг1ий са эгадеш.
Хье цхьаькъа вар хьо,
Дог майра турпал! –
Нальгиев Мандре!
Гийг юзае г1ертараш.
Удача дийнахь,
Кхералуш вацар хьо,
Яхь йола к1ант Мандре!
Ч1ир лехаш вар хьо,
Т1ехьашка ца воалаш,
Г1оазоте лаьттар хьо,
Сурхот1ара къонах, —
Нальгиев Мандре!

1919 шу, из бацар цхьа моллаг1 бола т1ом. Инарала Деникина добровольчески арме, 1омабаьча салташа 1ошаьрйир, йоагайир, йоккхий топашца 1охоарцайир Сурхот1е. Ц1еношкар д1айихьар к1алйиса х1амаш. Къиза хьайзар деникинцаш. Духьал-м эттар г1алг1ай! Бакъда низаш цхьатарра дацар. Латар майра 17 деннеи буси, юртара араваланзар Нальгиев Дотмарзий Мандре. 187 моастаг1 валар цун топах. Цун нана Муи йийра, т1ом болабеннача хьалхарча дийнахь. Из коа, беша д1аеллар Мандречо. Из каша долаш да бирса т1ом лаьттача Сурхот1а.
Деррига дуне сийрдадаьккха хьежаб лура дошо малх. Из айлуш, лакхлуш латт. Хоза ений 1уйре, са мел доаллачун дог хьоасташ, озабезам боацаш, нийсхо еш. Селхан моастаг1чо йоккха топ чуетташ, к1уреи молханеи хьадж д1аийна хинна фо, ц1ена да х1анз. 1уйрийнара фо ц1ена хул массе хана а Сурхот1а. Ч1агаргий ашараш хоз лерга. Уж гаьнт1ара гаьнт1а хувш г1етташ. Царга ладувг1а а, уж зе а ваьннав Мандре бера хана денз. Цар цхьа к1еззига сало1ам бу дега… Кхайке-хазе саг вац юрта. Дагаух шейха Бат1ал-хьажас юрта юкъе даг1ача маьждиге, п1аьраска дийнахьа аьннар: кхозза йоассалургья Сурх1оте… Бакълийннав шейх Бат1и. Ер да-кх из цо аьннар. Дагаух нана Муи беша оасара яьлла. Ше з1амига волаш цунга хьийжа цо къахьегаш. Нани, х1анз, цу готтача лахьтийча улл. Шийла гудар яьй цох моастаг1ий топо. Дега 1откъам хул, дагара ялац нана. Цун ч1ир лийха 1ийнавац турпал. Из к1айгвардейцаш боабаьча г1алг1ай ч1ир а, пхьа а лехаш ва хадданза. Дилла а, дахьа а моттиг йоацаш, бохам болаш ва дега. Ший дег1 дехка ва, кхераш вац деникинцех. Бакъда, б1а тассал юкъ-м йодац царех тийша, из лора ца луш. Ха йоацаш х1ама хургдац ма оалий! 1уйре ийна яц. Цхьа во тата а деш, сигала г1олла Сурхот1енгахь т1айоаг1а биоплан. Цо ду тата хьахоз гаьннара. Дикан-м хьо а яг1ац. Сурхот1а бухь билла чуластай из х1анз. Маьждига т1а г1олла го боах, т1аккха Мандречун ковна т1а кхоач. Ца1 де-м г1ерт хьона хьо ткъам – лаьча. Б1арг цунна т1ерабаккхац, из зувш волча партизана. Бомба тох ца1… цхьаькха а тох. Ч1оаг1а тата доалаш лелх уж. Бомбай гаргаш д1аух гаьнна. Ловча г1олда хьо, сона гаьно шо лийга, хеталу Мандречоа. Дика да-кх со цу туржа1а гаргавоацаш, хьаэца х1ама дусаргдацар-кх сох. Массехк го а баьккха д1айода биоплан. Лийлхача бомбай сийна гаргаш яда д1аиха, коа юкъе а беша а… Астог1фируллах1! Хоастам ба Дала, хьо д1аяха! Чам боацаш да г1улакх. Цхьаккха а дитац Мандречо уйла ца еш. Шейха Бат1ал-хьажас аьлар: «Г1оазот вода хьо Мандре. Г1оазот кхоачаш а хул хьа, дийна а вус хьо. Х1аьта лоралелахь, т1акхувш 1оажал я хьона. Цхьа Аллах1 воацар, оарц а дац хьона. Фе хилалахь, воше!!» Долчча беса аьннад шейхо. Х1анз хьаэттад-кх ер. Хоастам ба Далла хьо д1аяха. Чам боацаш да г1улакх. Нокхарий яьшкаех, хьажк1ий доах хьаэца х1ама дитадац техача бомбаша. Вир ди1а ди даьд Мандречун ковнах. Шек д1авац партизан! В1алла а вехавац турпал. Саькх ваьннавац в1алла а. Маькара хиларо дика аьттув боаккх цун, лоравала а хьевала а. Маьржа я1 хьо дуне, ма йоккха харцо а г1елал я-кх белогвардейцаша г1алг1ашка яхьар. Ма низ а ба-кх цар бер. Топ ц1енъеш ваг1а из, пахашка герми а хьокхаш. Тепча ц1енъяй тхьоврре а. Къаьга да къонахчун герз. Лак оза мара ца дезаш кийча да…
Г. Тулера герз ийде а, из Сурхот1а ц1акхахьа а атта дацар Мандречоа. Ший т1ема новкъосташта д1адийкъар, накъа а даьлар дикка. Овшанаькъан Зовра Зака, Хьамад, Хьадис, Мудар, Сулейм; Оздой Атаби, Нальганаькъан Оалхазар, Туркечун 1умар, Махьмад, Салангири, Г1азмахьма, Зубейр, Эбарг а кхыбараш а раьза бар цу герза кхоачам хилара. Герз каракхаьча шек д1абацар уж моастаг1а духьал оттара. Бузуртанаькъан Махьмада шиъ салте вийра Сурхот1а, т1ом эттача хьалхарча дийнахь. Казакий топ каракхаьчар цун. Денал, къонахчал гойтар цо цу дийнахь.
Эй! Мандре, партизан, партизан… Из фу дар… Алмани, алман, алман, Мандре г1ара хоз лерге. Турмала хьож уйланча ваха ваьг1ар. Т1аьрюкъе санна салтий гу орал дехьа, берда йистте. Хьалбоаг1ача наькъа т1а латт уж. Ураг1ъяхача г1ажа т1а к1ай киси доал. Парламентараш ма бий уж-м. Топ тоха йиш яц царна. Фу дахьаш баьхкаб-хьог1 ераш х1анз, гоавараш!
Мусулман, туркмен не стрляй толко, не убивай, йо-ах цхьанне. Хороши вест прнес я тибе Налгиев. Уходи, уходи, отсюда. Ти много люди убивал. Ти много кровь проливал. Командовани просит уходи, рапорт писайт нельзя генерал Деникину, пока ти здесь. Надоел ти! Серавно убьет тебя. Уходи ради Бога. Миня прислал командир. На возми 500 руб. и часи золотие. Хватит тебе люди убивать. Иди к мусулману и возьми все это. Толко не стреляй миня поджалуста. Миня дети есть, я писарь и больше никто. Миня прислал сам командир Заболуев. На получай, и уходи мусулман! Аг1а…, уходи с миром!
— Ишта-м ца 1ехаву 1а со-м, акхадаьнна лела ж1али, — керта чу дера Мандречоа.
— Ер боанг-м даьра я сона ег1а. Боанга гаьна хила веза. Турмала гаргга хьагойт д1аболхараш. Гадоахарг шиъ салте д1акхийтар царех. Х1а, х1а – а – а, уж даьра ба сона тоха к1ийлен хайша баьг1араш. Бе йоахк эпсарий топаш. Табба болх эрий ядача бешара беша а бувлаш. Чутилар, гаьнабаьлар даькъазбаларгаш. Царна, Мандре турмала хьежий а хац, е мичахь ва а хац. Топ кхетар-м кхер уж. Цар лаьрх1ар кхоачашдинзар Дала. Ахча, сахьат — цу т1ехь валар а хургдар-кх сона, уйла ю Мандречо. К1ийлен баьг1ачар топаш тохаргьяр-кх сона из хьаэца со вахаваларе. Т1аккха чакхдоалар-кх ер деррига а, царна хетача беса.
Ха кхаьча хиннаяц-кх са, лоравар-кх 1а со, Даьла. Хоастам ба хьона! Шоай 500 сом а дошо сахьат а шоашта да царна. Лаьрх1ар хилац дег1ар мара! Капитан Забалуев ши кулг т1ехьашка а делла латт духьалбаха баьхкарашта.
Уж виъ саг ва. Царна Мандре б1арга а вайнавац, е цунца къамаьл а даьдац. Кортош 1очудаха латт уж. Шоашта хургбола бехк ховш ба царна. Фу дахьаш доаг1а шо?! – Ц1имхаро б1арахьеж из царна. Шуга ма луй со, ж1алеш. Т1ачовх! Са амар кхоачашдаьдий оаш. Йист х1ана хилац шох цхьаккха а. Мотт бокъабеннаб шун, е д1алаьцаб из. Мичад ахча, сахьат, мичав партизан. 1а фу ях, Корнев. Геттара эг1азвахе т1ачовх из салташта. Аз сенна дахийтад шо, ва хьакхарч, чураваьле хьовз командир. Д1адовла са б1аргагучар, д1адовла. Юхь1аьрж оттаваьв оаш со инарал Деникина хьалхашка. Гешт дергдац цо вайна. Аз дергда шоана де доаг1ар… Деникина хьалхашка бехке ва шеввар… со а… шо а… Мандре оаш вуврг а вац, е лаьца хьа а вахьаргвац, пхьагалаш! Д1адовла сона хьалхашкар! Салтий бехк хьат1а а лаьце юстарабовл. Командир Забалуев-м дувца дезаш а дац… Корзаг1ваьннав, чухехкаш ва массанена а… Подпоручик Ромичев, волле 1оц1енъе йоккха топ. Къоагае пахашк хьакхе, маьлхе къегаргйолаш. Юха ца хьожаш топа т1авода Ромичев. Аьрдаг1а саг ва командир Забалуев. Партизан, партизан йоах цо, хьал-1ай а ухаш, кулгаш т1ехьашка а дехка. Бехк а бац цох баккха, жоп дала деза цун инарала. Хьасан, хьо писарь воацалга хайна хургда партизана. Эрсий мотт а ба хьа кегабенна бувцаш. Дехке даьннад тхо, хьо цига вахийта. Хьо говра баргашта ланаш детта мара пайдана вац, туркмен. Из 1а дика а ду. Волле х1анз са говр ц1енъе. Дубина… аьлар т1ехьар т1а. Аз дергда шоана х1аранена доагг1ар. Мукъа дитад шо. «Как у тещи на блинах» — яхар морг да оаш леладер. Ер Кавказ я, Россе яц вайна. Ераш эрсий бац г1алг1ай ба. Оакхарий санна майра а, лата 1аьма а, ховш а ба. Аз яхар д1алоацалда оаш кертаца. Ванаг1 фу дергда цу партизана. Цхьа б1аьи ах б1аьи саг вийнав цу аькха дог долча г1алг1ачо. Хьал-1о ух, сатем бац командира. Тугаш 1отувс цо. Ши – шийна из кхетар кхер салтий. Ай-я Деникин Россен паччахь хила везаш саг ма вий, тахан-кхоана яхар мо. Т1аккха фу юхьмараж ийца духьал г1оргда вай цунна… А… а… ишта дита йиш яц ер х1анз. Хьалъайя шода къаж тох цо, аьтта кога т1а ювхача икха т1а. Ц1и йолаш, дика лета 1ема командир ва Забалуев. Нийсвенна саг ва из. Инарал Деникина дика вовзаш а, лоарх1аш а ва из. Опытни офицер аьнна вайтав Сурхот1е яккха а. Жоп дала деза цун инарала.
Кийчъе йоккха топ. Мичав артиллерист Игнатьев. Дика, говза артиллерист ва Игнатьев. Хьавеха, хьавеха со волчча. Гуш вац из. Лувча вахар из д1а 1ам чу. Фу лувчар да из укх юккъе г1олла. Хьавеха сов чехка. Воаг1аш латт, д1а воаг1а. Ладувг1 аз, са командир, честь лу хьагаргакхоаччаше а. Оруди кийча йий хьа. Кийча я, жоп лу артиллериста. Долче… йоккха топ чуетта йолае… залпаг1. Хьаэца х1ама, ма дита партизана коа-карта. Вай д1ахойтаргда цунна эрсий салте ч1оаг1а волга. Йоккха топ, 1ооттаеш нийсъеш латт. Кадай хьувз салтий, ц1и яьлча санна кадай! Б1арг т1ера ца боаккхаш хьожаш ва Забалуев. Снарядаш, оал цо… Снарядаш, д1акховда, хьаэца мара ца езаш яда, жоп лу салтечо. Ч1оаг1а мут1ахь ва Михеев ший командира. Къаьстта г1алг1ай а нохчий а безаш вац к1айгвардеец. Шамила хана денз бандюгаш ба ераш, оал цо наг – наггахьа. Ший эг1азал, дорхал царех яхийта лаьрх1а а ва из.
Низ т1абахьа, лаьрх1аб деникинцаша, йисар а юрт х1алакьеш. Геттара а бирсбеннаб, дорхбеннаб моастаг1ий. Еррига а т1ема резерв кийча я б1ухой. Ч1оаг1а д1абаха безам ба цар укхазара. Х1анз юха а хьат1авоаг1а командир, дикавар а хиле. Мичав Виктор Немерюк оал цо, салташта хьат1акхоаччаше а, шод 1олеста а еш. Тахан кхоалаг1 ди ма дий из воаца. Аз разведке дахийтача из воацаш юха х1ана даьхкад шо! Ишта хул новкъостий…?! Кортош 1очудолх массане а… Цхьанахьа вийнна ул из партизано. Зверь, т1атох цо, царгаш хьокха а йий. Немерюк наькъаца 1одоаг1ача аьле чу улла кхоалаг1 ди да. Мандречун топо лаьцав из, 23-25 шу даьнна хургдола Виктор, хьат1ара к1уж 1очу а уллаш, бердйисте даг1ача хьача гаьнах тоссавенна улл, 1оихача ц1ево ц1ийша бизаб цун корта. Мозий т1адаг1а цун керта. Меттахь кхийттий топ. Из хьалаха а д1авахьа а кхийнадац б1ухой. Атта зувргволаш а вац из. Цун бера 1оежа топ хьаийцар Мандречо. Накъаяргья… Хьадж долаш латт дакъа. Д1ахьовалар-кх цар, 1от1ахьежаш лаьттар партизан. Дакъа маьлха улладе бокъо а яц! Жайно бокъо а лац дакъа маьлха улладе. Д1айха ух ахкан денаш. Бийса а садикъа я. Хьогала кер боаг, ч1аьпилгаш хьалхашка а оттадаь доккхий къамаьлаш а деш, къонахий баьг1а ха д1аяьнний. Х1анз эшар, топи къонахчали да. Из массанена а деннадац, е луш а дац Веза Воккхача Дала. Бакъда, со яхаш саг вац Мандре. Е нахах чакх-са доаг1аш а вац. Визза т1ема саг ва Нальгиев! Кхуркхолгера дена хий а кхоачаденнад. Дисар а мелденнад й1овхалах. Хий да деза. Кхуркхолге вода Мандре, аьле чу г1олла ураг1. Ц1аьхха зув цо хий молаш, менна ваьлча юхь юллаш салте воалл. Хьийя, вошийна вира хила хьа! Мичахьа вена воалл ма гой хьона. Дикка зем боаккх. Ер зец салтечо. Ше цхьа саг ва из-м. Из валлалца х1ама алац цо цунга.Тепча тоха лац цун салтечоа. Укхунга хьадувцийта деза деррига, моастаг1чун ставке мел дар.
… Руки, руки вверх – застрелю! Оал Мандречо, хинах кеп хинволча салтечунга. Кулгаш ураг1дохийт заьлзача, г1ийлача б1ухочо. 1аяха онк долаш а вац ер-м. Аьтта бе, лака т1а п1елга болаш тепча йоалл Мандречун. Герзах х1ама дац б1ухочунга. Вперед, аьле, хьалха а ваьккхе, д1авуг цо из. Т1аккха оал цо цунга 1оха. 1охоаву баьдеча моттиге гаьнашта к1ал, саго зувргвоацача. Беттала я бийса, наггахь мара, морх йоацаш, ц1ена я сигале а. Тепча т1ахьекха латтача Мандречо есарала воалаваь ваг1ача салтечо доккха са доах… Аз ергья хьа кхел-м. Хьадувцийта лаьрх1ад цо цунга шеддар. Ер дар-кх сона дийзар. Ваха моттиг мичий укхун х1анз. Витал 1а сога…

АУШЕВ Сулам-Бек

Газета «Сердало» № 55 (9822) 18 апреля 2007 года