Джабагеи Дюмезилеи, укх иллена комментари еш, цхьацца этнографически хоам бу вайна. Иштта, ма сала, ч1егашта когаметта на1раш хьалха д1аехкаш хяйнай т11иргаца. Цу х1амано хойташ хттнад, ц1аг1а саг воацалга. Да а воацеш болча дезала керте хинна з1амига саг д1аваьлча, т11ирг хьаяста юсар (доал кхаьчар) я цун Йиша. «Аьцгкал» яхача деша ма1ан дувцаш. цяр вайна хойт из аьшкал кхуврч тоабар, йокъи товнаши кегаяр духьа лвлабаь ца 1еш, лелабеш хиннаб хьаяь маькх кхуврча юлаш, яьнначул т1ехьаг1а — хьайоаккхаш. Из шоллаг1а йола аыыкала функии таханарча днйнахьа йицъеина яр, Х1анз вай «шу» оал моллаг1ча истола т1а оттадаьча дуача х1амах. Х1аьта автораша язду къаьнарча замах «шу» мишта хиннад: кхаь кога т1а латташ з1эмига герга истолг. Цу деша ма1ая тахан дукхаг1чарна ховш дац. Маьр додача нускало хьош хинна поартал ювц комментаре; цунна юкъе хиннад: маьр-даьна мотти цунна т1акхоллори, палчакхи, талчах дехка инаеи, дото метташ дола т1ехкан; маьр-нарна кочи, мотт-ювраги, меттана догаш даь кхоллари, кIудалаши, г1умаг1аши, чареи, чамеши, кхыйола х1амаши. Ц1аг1а ма1а х1ама доацаш ц1а дисача, язду авторэша, къонахех днса х1ама д1адекъаш хиннад кхоаччара болчарна юкъе. Уж х1амаш екъаш (герз, дувхар, ды, кхьгдар), на о к хадж бетташ хиннаб, Кхаяж тувсаш делает хиянай саьргех яьха кагий г1ажилгаш (к1аргаш). Царех ца 1 цхьа бахьан каг а йий, соттаеш хиннай. Цудухьа рал илле т1а «герга кхадж». Кега а яь 1окхайсача, ховш хиннад кхадж хьанга кхаьчаб.
Ши-кхо дош аргда оаха белхамах лаьца. Из х1анзалца вай багахбубцама юкъе кепатеха хиннабац. Ший тайпара поэтически хсзал йолаш ба из. Вайна хьалхашка отт боккха дагабоаллам, сагото, дег чура хьабоаг1а кодам. Йи1ий бала геттара хала ба, цхьалха ца1 мара воаца воша д1аваларахи, дезала фу хадарахи. Таханалца вай иллешта юкъе ца хеза дустараши, метафораши, кхыйола белгалонаши я укхаза: «гургала динаца», «герга шуи беха кади» «маг1а юхе в1ашкатеха латт хьона», аьса т1ехкар», «ираздарий нана даькъала ехкараш», «герга кхадж». Массадолча вай кодамашка, белхамашка ч1оаг1денна дешаш да «нана яларг». Укх дешай ма1ан, венначун хьалха ше енна ялара яхалга да. Бакъда, вай бувцача автораша язду укх белхама т1а, кхыча белхамашка а, «нана яьларг», т1аккха кхьгча тайпара берз укх дешай чулоацам: «нана 1оажалах хьалъялар» хул. Цу дешай таржам а харцахьа ду (язду «хьамсара нана» яхалга да из). Вайнаьха йолча цу идеомай ма1анах кхийттабац автораш.
ЕНЙАЧА НИЙШЙНА
ПИШАС БАЬ КОДАМ
| Даьча дуори атта ца
хулаш, Яьча лорий молхах дарба ца хулаш. Шерача метта. Д1аьха т1аьнаш дукха тийса, К1аьдача г1айба т1а, Герга корта дика керчабаь: «Г1етта йоаг1а со, хьадийллаш сона, Са муг1ара да, са даьцабараш, Щерача марх1а лацалаш со, Лакхача я1ах хьбарчаелаш со!», — Аз аьлча, кхаьча хургья хьо. Ва нанас яър яларг! 1айха баккханза биса, Мисара маха ма баккхалахь царна, 1айха хьакханэа диса. Татарий к1од ма хьакхалахь, Цу дукха ма бахаргашта! Даьтт1ача дега дира тух тесса. Хаьдача юква ира хьастам Теха, йода хьо. Ва нанас яьр яларг!
|
Т1ехкарах т1елг белла,
Г1ажа т1а бартала ваха, Хьа аьргача таьзета отта, Вай къалига наьна Нанас ваьр валаре, Ма в1алла слхаргьяцар со. Ва нанас яьр яларг! «Ловча г1олва са муг1ар да Са даьца баьраш… Сай шийла бой, бийда к1оригаш, Шерача марх1а лаьца Яг1аргья со-ма!» яхаш. Шийла йокъ кегош, Кхуврча хайна яг1ача. Вай къаяига наьна. В1алла къа дац хьона, Ва нанас яьр яларг, Ва нанас яьр яларг! |
|
|
|
|
Шоай комментаре т1а автораша ма1ан ду, вайна тахан ца довзаш долча укх илле т1арча дешашта; «дуорт», «дуор» — сагага хьожаш, цунна 1унал дар (цамогаш волча хана); «дуорал» — могашал дикаг1а хилар; «я1а» — къаьнара дош да, фоарткъамарг белгалъю цо; «къалига» яхаш дош да, йсах, къадолаш хилар. «Муг1ар» (да вувцача хаца) яха дош автораша къаьнара да йоах. цун ма1ан царна довзац. Хетараг1а, Джабагена шийна а ховш хиннадац из.
Тхона хетачог1а, ер белхан д1аоалача йи1ий йиша, цамогаш йолаш дукха илла, дарба ца хулаш енна хиннай. Елхачо йоах ший д1аяьннача йишийга: укх дунен т1а баккханза, биса мисара маха ма беккхалахь, хвайла хьалха бенна, 1еле болча. наха: царна г1улайх деш, татарйй к1од а ма хьйкхалахь. Цу х1амано вайна хьахойт, уж д1абаьнна хиннараш а йижарашца дика ца хипналга. Елхаш йолчо, ший йиша кхалхар тара ду, ший даьтт1ача дега (иштта а хала яхаш хиннача) тух тассарца, ший юкъах хьастам тохарца. Д1ахо елхачо хьахойт, шоай воша ца хилар, из хиннаваларе, цо ше ма аллара, из елхарг а яцар. Шоай воша ца хиларах, хетаргахьа, маърах къаьста хиннача шоай нанна бехк буллаш, елхачо йоах: «в1алла кадац шоай наьнах». Вайна хьагучог1а, елхачун укх дунен т1а цхьалха цхьаь хиннача йищех мара оаг1ув хиннабац, из а йоацаш йисай из. Дукхача х1амах хьагу ер белхам трагически хиннача вахаргара беаг1аш хилар.
Г1ОАЗОТ
| Бийса т1ехьаяхача хана,
Корах тата дир: —Г1атта, ва нана яларг!— Аьнна, кхайкар нана. Фуд, фуд ва нана? — Аьнна, кхайкар во1. — Хсзий хьона эрсйй топаш? Веха хьайзар во1. Вехе ма хьовза, ер ба хьа т1орми, — Аьнна, д1акховдабир. Картаг1а вала велар. Хьа дн кийча ба, — Аьнна, шод д1акховдайир нанас. Коах вала велар. Коах вала велча, наьнага кхайкар: — Ехе ма хьовзалахь. ва нана1 Ваха во во1 хулчул. Вала дика во1 хилча тол. —Еха хьовзаргьяца ше. Хьол сов кхуврча ха кхы а валаре. Х1ама дац, ва нана. Хьох тара кхы а короргья хьона, Хьайга бена бала бена, Аьнна, коаха ваьлар.
|
Карта саьнга кхаьчар.
Ший наьна оаз хеза, Из шийна хеза кераста кара. Яхача юрта оаз я мотташ. Юхавийрзар.. — Ва нана! — аьнна, кхайкар. — Кхел йоацаш х1ама мича хургда, Ва нана! — Даьра хац-кха, ва нана яларг… Са аькх ух-кха, Б1арга са дайнад-кха. Кхы гургвац-кха б1арга… Ца ваьр санна яг1ийсаркха. Са са ялсамала да… Сигалара оаз хоз… Даьла малейкий илле саз хоз. Топий, товрий тата хоз, Г1оазот даьча Кагий вежарий г1ар хоз… К1айча керий ординг. Къайгашта т1анийсъеннай. Ирача з1окарчашца, Гоамача м1арашца сатаю Са нана, маьрша 1айла, Сигала ялсамале синош, В1ашаг1кхетаргда, ва са нана! |
|
Илле ц1и «Г1оазот» аьнна язъяьй оаха, х1ана аьлча, книжка т1а цун ц1й язъяьй французски меттала «Дина даьла духьа бола т1ом,. Илле текста т1а «г1оазот» дувцаш хиларах. тхона хетачог1а. илле ц1й а иштта хила йоаг1а. Илле т1ара турпалхо а ма вий г1оазота венна ялсамала ваха.
Грамматически комментарий йоацар, илле ма1анахи кхычохи автораша х1ама алац. Ер илли кхелла хила деза Кавказски т1ом лаьттача хана. Ший чулоацамга диллача, ер илли тара да турпала — эпически иллеех долча даькъа. Цунна тешал ду: турпал т1ом, цкъарчоа веха хиннача з1амигача сагах. турпала т1емахо хилар, нанас из т1ем т1а, хьалхе кийчо а яь, д1авахийтар, турпалхо т1ем т1а кхалхар, илле т1а турпалхошта юкъе диалогаш хилар, — уж еррига белгалонаш керттера йолаш я турпала эпически иллешка.
Ши турпалхо ва илле т1а: къаьна нанеи цун цхьалха цхьа во1и. Гучог1а, да воа цаш дезал ба уш. Из х1ама а дукхаза нийслуш да турпалаэпически иллешка. Вайна гуш бола дезал ба, социальни оаг1онгара вай зийча, аггара к1албисача нахах болаш. Бакъда, цу къеча, мискача наьха турпалали патриот нами дукха я.
Илле т1а ювцаш йола нава ший во1ал а денал долашаг1а ювц. Ший ца1 мара всаца во1 т1ем т1а д1ахьожаву цо. Х1ана аълча, из т1ом беш хиннав халкъа духьа. Укх иллел т1ехьаг1о кератехача Аьдия Сурхох долча илле т1ара нана а я цу тайпара ювцаш. Вай багахбувцама юкъерча турпалхой деналгеи вай мохк безаргеи диллача массарел лакхаг1а долаш д1аотт наьна сурт-си-бат.
Доккха доацача укх иллена юкъе дукха х1амаш да лувцаш: дезала цхьоал, ц1енна доал де цаг1а кхы ший во1 ца хиларах йола наьна сагсто, колонизаторашта духьалара т1ом, 1сажала кара кахача во1си цун нанаси в1аший бала кодабар. Дувцача илле сюжет тара я Хь. Осмиева д1алздаьча. «Бабий цхьа к1анат». «Дадий к1анат» яхача иллсшта. Из ши илли яьт»жа балладаш санна да, х1аьта цар йолаш йола сюжети цар дола ма1ани. Джабаге д1аяздаьча илле т1а гучадоал лоацо долча иллеца.
Илле т1й да дешаш: «эрсий топаш», «кераста» бакъда, ювцаш йола моттиги хаи — колонизатораша т1емаца йоаккхаш, йола юрт хиларат вайна гу, ду дешашца белгалдер эрсий халкъ а доасаш, паччахьа колонизатораш болга. Цу хана, паччахьа 1аьдалаи вайнахай юкъе йоккха т1ом латтача хана, эрсий эпсаращи салтийн т1аэцаш вайнаха хинна хиларах гуш да, 1айнаьха эрсий халкъаца шийх гоамал ца хинналга. Х1аьта г1оазотм граждански т1ем т1а а леладаьд вайнаха, эрсий кхыча халкъийн ревапюционерашта лалла этта.
ИОДАЯЛЕХЬА ХИННА КЪАМАЬЛ
| К1ант: Бала беце сигала
морхашка? — аьннад цо, Йо1: Фу бала ба сигала морхашка? К1.: Джабраила — малейка Чехка чувхаю уж. Мелача дог1анха елха ца юташ. Бала беце цу яларгага, Шийна нийса барашта Юкъе яьннар ца хинна? Иода ма йодий хьо … Цу далара моашийга. Моаша денна юхайоаг1ийла хьо! И.: Моаша денна со юхаеча. Ц1е цогал хипна Со арг1аца яргьяр. К1.: Ц1е цогал хинна, Хьо арг1аца яьлча. Воккха аьла хинна. Эздеш, эраш лаьхка, Со хьо лаца хьона т1ехъа варгвар. И.: Воккха аьла хинна, Эздеш, эраш лаьхка, Хьо сонл т1ехьа ваьлча. Лоаман лийг хинна со — лоам яргьяр. К1: Лоаман лийг хинна Хьо лоам яьлча. Лоаман ц1окъ хинна. Со хьона т1ехьаваргвар. И.: Лоаман ц1окъ хинна. Хьо сона т1ехьаваьлча, Со сийна оалхазар хинна, сигала г1оргьяр. К1.: Сийна оалхазар хинна, Хьо сигала яьлча. К1ай кер хинна, Со хьона т1ехьаваргвар. И.: К1ай кер хинна, Хьо сона т1ехьаваьлча, Хина чкъаьра хинна. |
Со хина бухе яргьяр.
К1: Хина чкъаьра хинна. Хьо хина бухе елча. Хина хешт хинна, Со хьона т1ехьаваргвар. И.: Хина хешт хинна, Хьо сона т1ехьаваьлча, Аьлан малар хинна. Со аьлан када южаргьяр К1.: Аьлан малар хшэда Хьо када йижача, Аьлан оздинг хинна, Со кад ботта оттаргвар. И.: Аьлан оьзданг хинна Хьо кад ботта эттача, Сувна к1арх хинна, Со сувна когах яргьяр. К1.: Сувна к1арх хинна, Хьо сувна когах елча, Сувна пашмакх хинна. Со хьона юхе воаг1аргвар, Ма яйна ялара хьо б1аргашта б1ара! Ма йийха ялара хьо дего дега! Къор1а къовла белла, Бисмалла корта санна. Хьа сибат хозадаь делла 1авржа ц1ацкъам. Дошо чатар к1алха, Г1армиха хьа наькха т1ара, Дошо тийдергаш даста эттача, Нажа ц1ерчу лелха. Аьшка т1ой санна. Кер чу детталу майра дог. Фу даь соцоргвар ше, К1анташта юкъе!
|
|
Х1анз дсаладаьча нлле варианташ йолаш я, т1ехьарча хана кепатеха. Илле белгало я укхун юкъе з1амигача сагои йо1ои в1аший хьакхашта къамаьл дар. Цхьайолча хана охца а т1ех хьакхашта хет из къамаьл. Вайна диц ца луш да га яатта деза, из илли оалача хана, кагий нахи мехкарийн в1аший дунха эйхазахьа хинналга, цу т1а эздел доха ца деш. Къаьстта а йоккхаг1а а белгало йолаш да вай дувцача илле т1а. йоккха метафора лелаеш хилар. Хьожаргда вай илле уьалхаленга. З1амигача сагои йо1ои ювцаш я морхий лелара-ца лелара сагото. — вайна шаьра гуш да цар ювцараш уж йоацалга. Царца з1амигача саго хойт ший дега бола 1оаткъам. Д1ахо хойт йи1нйга. ший из бала мичара боаг1а: хьагучог1а, йо1 кхычунга д1а луш я. Из хайнад догдоахаш, т1ахьувзача з1амигача сага, лац цо из;
шийна езар, кхычунга яхар. Цудухьа, ше хьалха вала воал из. йо1 йигара г1улакхага хьежача. З1амигача саго тара ву шийна, езаш йола йо1 йига г1ерташ вар моашийна, йо1ана хьалха из 1ото1авар духьа. Из да илле хьалхара дакъа. Цо шийна чулоац д1ахо мел долчун керттердар.
Илле шоллаг1а дакьа да — кхыдола илли. Из да цхьан хана ловзарашка, бегашха, йо1ои з1амигача сагои в1аший метта ирал къувсар, наха цох сакъердам балар. Цу шоллаг1ча даькъа т1а дукха да къайлаг1а дола дустаращ, йокктий метафораш.
(Д1ахододар хургда).
И. Дахкильгов, Х. Дзейтова
Газета «Сердало» 1990, 20 декабря
Свободен лишь тот, кто может позволить себе не лгать. 
Добавить комментарий