Свободен лишь тот, кто может позволить себе не лгать.

Жорж Дюмезиль

Дукха ха йоаццаш «Сердало» т1а кепатеха «Джабагиевг1ар вежарий. Бакъдари харпдари» ц1и йола материал дика т1анйцай газет дешараша. Цига белгалдаьккха дар, Джабагиев Мухьмад г1алг1ай халкъа кхоллам а мотт а тохкаш хинналга, дийцадар цо вай мехка а т1ехьаг1а эмиграце волча хана а баьча 1илман балхахи арахнйцача книжкехи лаьца. Тхона ца а ховш вай республике кхы а нах хиннаб цу 1илманхочун кхоллама т1ехьале тохкаш. Иштта, цу г1улакхах шоашкара цхьа мул баьккхаб Нохч-Г1алг1ай паччахьалкхен университета хьехархоша Дзейтова Ханифаси Дахкильгов Ибраьх1имен. Цар к1оаргга тохкам баьб Джабагиев Мухьмада Франце арахийцача цхьан книжка. Х1анзалца цхьаннахьа кепатеха бац из цар язбаь 1илматохкама болх. Цу хьакъехьа 1илманхоша. Х. Дзейтоваен И. Дахкильговен язьяь статья тахан кепатоха долалу тхо.

1935 шера Париже кепатеха арадаьлар «Г1алг1ай халкъа тексташ» яха книжка. Д1ахо цу книжка т1а яздаь да: иллеш гулдаьр ва М. Джабаги; таржами, комментарийи, грамматически хоамаши даьр ва Ж. Дюмезиль.

Книжкана эрсий меттала а г1алг1ай меттала а таржам а даь, цу книжках ер статья оаха язъяъ тоъал ха яр. Бакъда, из кепатохалга в1алла могадеш дацар. Тхога оалар: эмигранта М. Джабагиева гулъяь тексташи кхыдола йоазонаши мишта кепатохаргда?

Х1анз вайна мукъ баьннача хана оаха из статья, тоъал тоа а яь, кепатох.

Дукха хаттараш духьала отт укх книжках лаьца: фу чулоацам ба цун, малаш б вай багахбувцама ж1овхьараш д1аяздаь хинна М. Джабаги (книжка т1а яздаьча тайпара), книжка т1а йолча тексташта французски меттала таржами вай грамматиках бола тохками баь хинна Ж. Дюмезиль? Хьалхаг1а цу хаттарашта жоп лургда вай.

Книжкай чулоацам. Цунна хьалха доаг1аш да чудигар (введение), цу т1а Дюмезила хоам бу Джабагех, ше пайда ийцача книжкаех, вай метта ше баьча земах. Д1ахо книжка т1а тоъал йоккха моттиг д1алсац г1алг1ай меттала баьча тохкамо. Книжкай керттера дакъа да: г1алг1ай меттала яздаь иллеш, царна даь да ца1 подстрочнии, вож литературнии французски меттала ши таржам. Х1ара текстана яьй лексико-грамматически комментарий.

Жорж Дюмезиль. Из хиннав ц1ихеза французски 1илманхо. Цо тохкаш хиннад индоевропейски, кавказски, кхыдола а метташ, багахбувцам. Дукха даь да цун тохкамаш х1ирий меттахи багахбувцамахи.

Джабагех цхьацца хоамаш даьд вайна Дюмезила. Из ва, йоах цо, ха яха саг, эмигрант: ч1оаг1а хала вахаш ва. Массе хана цунна дагадаьллар хиннад, ший халкъана пайдане хилар. Кхелетача хана, эрсий гимназе дешаш волаш, Джабагес г1алг1ашта юкъе гулдеш хиннад иллеш, кицаш, этнографически материалаш. Халкъа тексташ дагахьа 1омаеш хиннай, ше кхеллача «тамашийнача» алфавитаца д1аязъеш а хиннай цо уж. Джабаге из болх д1абихьаб революци яллалца. Большевикаш Къилбаседа Кавказе ч1оаг1балалехьа хиннача Горски паччахьалкхе чувоаг1аш а, г1алг1ай мехка вовзаш а лоарх1аш а хиннав Джабагиев Висангири. Цунна ч1оаг1а ловр, язду Дюмезила, ший коллекцера цхьайола тексташ кепатохийтар. Цунна лагадаьллар дар, ший дукха йиса йоаца ха еррига а д1аяла ше д1аяздаьр кепатохийтара, хьалкхувча т1ехьеина цох пайда хилийтар духьа. Вайна гуш да Джабаги патриот хинналга, цун д1аязъяь а кхы а кепатоханза а дукха материалаш йолга. Уж хила мег Дюмезила архиве, е Джабагиевг1ар архиве. 1илмана хьалха тахан декхар эттад из архив хьалахар, цу т1а дола вайх лаьца х1амаш кепатохар.

1934 шера ха яха саг Джабаги хиннавале, цо даь йоазонаш 1917 шерара хьалхаг1а  даь хиннадале, кхы а гимназе, з1амига волаш, багахбувцами этнографии д1аяздеш из хиннавале, вай ч1оаг1де деза, Джабаги, революци ялалехьа хиннача вай культурни болхлоех ца1 хинналта.

Хьагучох, Дажабаги профессиональни лингвист хиннавеце а, Дюмезила новкъостал деш цо вай меттах лаьца доккхий хоамаш даь хиннад, вай тексташта подстрочни переводаш еш хиннай французски меттала.

Къаьстта вай терко е езар да, Джабаге вай хьалхара г1алг1ай алфавит кхелла хилара. 1923 шера Мельсагов Зоврбика яздаьд: х1анзчул 40 шу хьалха а вай меттала алфавит кхоллаш нах хиннаб. Джабаги дагавоаллаш яздаь хила деза цо из, бакъда, эмигранта ц1и яккха йиш йолаш яцар. Кхы а да вай теркам т1аозаш цхьа х1ама. 1918 шера, кхы а эмиграци йолаялалехьа. М. Джамирзаев яхача автора ший статья т1а яздаь хиннад: г1алг1ай меттала дола дешар наха юкъе д1адоладе деза, кхелла долча (1918 шера) алфавитах пайда а эцаш. Тхена хетачох М. Джамирзаев М. Джабаги ше хиннав. М. Джамирзаев цун псевдоним хинна хила еза. Цу шерашка псевдонимаш дукха лелайора, масала, А.-Г. Гойгова массехк яр уж цу хана. Джамирзаев яха тайпан ц1и г1алг1ай яц, бакъда, статья т1а мел яздаьчунга хьажача, шеко яц из г1алг1ачо язъяь хиларах.

Къаьстта терко ергья вай Джабаге оттадаьча алфавита. Эггар хьалха белгалде деза вай, цо г1алг1ай метала йола оазаш къамаьла юкъера хьакъоастаяь хилар. Цу г1улакха лингвистически талант эш. Х1анзарча вай алфавита йола цхьацца оазаши алапаши (э, ч1, ъ,ь) къоастаяьяц цо. «Э» яха оаз «е» яхар санна цхьан алапаца белгалъю цо. Къоастора шин хьарака когаметта (ъ, ь) Джабаге лелаяьй апостроф (‘). И1аьха мукъа оазаш белгалъеш хиннай цо, алапана лакхе такилг хьакхарца (масала — а). «Оа» яха дифтонг Джабаге белгалъю: «оа», «о». Белгалъю дифтонгаш а: «уо», «ий». Вай меттаца йола оазаш «дз», «дж» белгалъю цо къаьсттача хьаракашца. Вай меттаца ца хилар бахьан долаш, «щ», «ё» яха оазаш белгалъяц.

Цхьаннахьа а йоалаяь яц Джабаге алфавит. Цо даьча йоазонех хьакъоастаяьй оаха из. Шаона гуш я из алфавит: аьрдехьа да х1анз вай леладу алапаш, аьттехьа да Джабаге кхеллараш:

кхыдола алапаш

уо    — ^uо

uй           -ί̅

дз  -ʒ

дж         -j

Хьан хов х1анз вай доаладаьча алфавитах пайда баргбий, г1алг1ай керда алфавит кхолла г1ертачарна. Ца1 да бакъ: вай йоазон исторена юкъе яха езаш я ер алфавит.

Йоазон бокъонаш а ший тайпара хьахьокх Джабаге. Ма хулла деча къамаьлана йоазув гаргадига г1ерт из. Вай тахан дукхача дешашка чаккхенга язду алапаш да «ш», «с», «х». Масала: на1араш, вошас, корах. Шоаш хоззача тайпара язду Джабаге «ж», «з» е «дз», «г1» яха  алапаш. Масала: на1араж, вошаз, кораг1. Укхаз ала доаг1а, Мальсагов Зоврбика «ш», «с» яха алапш лешай чаккхенга яздара бокъо юкъейоалайир, г1алг1айи нохчийи йоазош в1аший гаргадигара г1улакх дагадолаш. «Рг» яхача шин алапа когаметта цхьацца йолча метте, «б» яха алап язду; масала: х1анэ язду «буаргба», Джабаге яздеш хиннад «буабба», — вайна хоззача тайпара. Шин овлах в1ашаг1кхийтта дешаш Джабаге яздеш хиннад, юкъе такилг а долеш; масала: «гул — беннаб», «дага вала», «бенна-балара». Дешахъалхенаш а язъеш хиннай, дешах такилгаца хоттаяь: «д1а-вахар», «т1а-венав».

Джабаге доаладаьча йоазонца белгалдаь дац доала (заглавные) алапаш. Йоазонца г1алаташ а нийслу книжка т1а. Уж, хетаргхьа, дувзаденна да, французски типографе кулгаца яздаь хинна г1алг1ай йоазув белгалде хала хиларах. Иллей муг1араш (стихаш) къоастадаьдац. Цу мел долча х1амачо, къаьстта х1анзолца довзаш ца хиннача алфавито, хало яьй тхона уж йоазонаш х1анзарча вай орфографен т1а даха.

Массехк дош ала деза Дюмезила вай метта грамматикана баьча тохкамах. 1илманхочо ювц мукъа оазаш (зовне, къора, лоаца, й1аьха, дифтонгаш), мукъаза оазаш (лелхараш, лака т1ара яраш, мерег1а яраш). Дюмезила язду г1алг1ай къемаьл сиха деш хул, аьнна. Д1ахо 1илманхочо дувц ц1ердоши цун грамматически формаши кхетамеи кхетамзеи дараш, классаш, легараш, соттамаш, таьрахьаш). Цар йола грамматически формаш а ювцаш язду белгалдешах, таьрахьдешах, ц1ерметтадешах, хандешах, деепричастехи причастехи, кхыдар а. Укхаза теркалде деза, доаладеш мел дола масал Джабагегара шийгара доаладаь хилар, х1ана аьлча, уж деррига дукха масалаш Джабаге алфавитаца яздаь да.

Г1алг1ай мотт тохкача 1илманхоша цхьацца пайда эцаргоа Дюмезилеи Джабагеи вай грамматиках яздаьчох.

Книжкана юкъе доаладаьд барайтта г1алг1ай илли. Ховш да фольклорни текстий, дукхаг1а йолча хана, ц1и (заглавие) хилац. Оаламхочо цхьалха оал: аз хьанехках е цхьан х1амах илли аргда. Цхьаццача гулламашка кепатехача вай багахбувцама тексташта техка ц1ераш 1илманхоша техкай. Иштта Дюмезила а шийгара язъяьй уж французски меттала, цудухьа уж ц1ераш г1алг1ай меттаца дукха товш яц. Д1ахо доаладеча иллешка дукхаг1чарна оаха тхоашкара ц1ераш техкай, иллей чулоацамга хьежжа, Дюмезила техка ц1ераш а зувш. Д1ахо доаладу оаха иллеш, х1аранена т1ехьа комментарий а еш:

Б1АРГАШ ДАЙНАЧА

СА1Е ИЛЛИ

Укханна комментари еш, Дюмезила язду: Джабагена бера хана хеза хиннад б1аргаш дайнача Са1е иллеш. Цо дувцачох, Са1и г1алг1ай илланчашта юкъе белгалаг1а хиннав, ше локкаш хиннача саготане а низе а долча иллешца. Цо ловзарашка, саг йоаг1ачайодача, наха кхайка д1авигача, г1айг1ане ладувг1а иллеш доахаш хиннад.

Илле т1а да, йоах тохкамхочо, Кавказана т1аэтта хинна хало, талхаш латтача дуненах йола уйлаш; 1оажалах йола сагото духьала оттало дунен морзонна; укх дуненах дехке валарах, дуне х1алак хилча бакъахьа хеташ йола уйла я илле т1а. Из чакхдоал дег чура доаг1ача муг1арашца. Д1ахо Дюмезила еш я илле т1а мел долча дешана лексическии грамматическии комментарий. Из  еррига ювца хьашт дац, вайна уж дешаш довзаш хиларах. Бакъда, шеко йолаш дола цхьадараш дийцача бакъахьа хет. Цу комментаре т1а йоах, «чергисхой» яха дош г1алг1аша хьалха леладаь хиннад, т1ехьаг1о цар цхьалхадерзадеш оал «черсий» яха дош. Язду, «пала» яха дош, къаьнара, дицденна дош да, цун ма1ан ховш а дац. Тхона хетарах, «пала» яха дош хила деза «пара» яхаш (вокха варианташка иштта долаш а да из дош). «Пара» яха дош хила деза «фара» яхача дешах хьадаьнна. Ховш ма дий, «ф» яха оаз вай меттаца хьалха ца хинналга (нохчашка х1анз а йоацаш я из, г1алг1ашка а кхы дукха лелаеш яц). Х1аьта «фара — пара дуне» яхача дешай ма1ан да — «беркате дуне» яхалга. «Йовла» яхача дешах язлу: къаьнара дош да, цун ма1ан ховш дац, х1аьта тхона ховчох «йовла» оал берза фоартах; ший тайпара т1аена а, сома а, цудухьа ч1оаг1а а я  из. Г1алг1аша оалаш хиннад: берза йовлах Сеска Солсий низ боал.

Д1ахо Дюмезила «Села Сатах» оал, из я «мифологически персонаж». Иштта да а да из. Вай теркам т1аозаш ба ер хоам: ноанала доал деш хиннай Села Сата, кхы а доал дош хиннай кхалнаьха балхашта, искусствона. Джабаге баь из хоам, х1анзалца вайна ховш хиннабац. «Лоам» яхача деша дукхашен таьрахье ши вариант йоалаю вайна: «лоамаш», «лоамарч», — из шоллаг1а йола вариант вай х1анз лелаяц, еце а, вайна ховш да, из хьалха хинналга. «Малх» яха дош вай цхьоален таьрахье мара леладац, х1аъта укхаза вайна хьахойт хьалха дукхален таьрахье латташ из дош хинналга — яздаьд «малхаш». «Лерг» яхача деша кхыйола вариант йоалаю — «лаьрг». Х1анз иштта алац вай. Цу «лерг» яхача деша ши ма1ан хинналга а гойт вайна: сага лерг: топа е топча лерг — моакхазача герза молх дулаш йола моттиг. «Сеткъа» яхача деша а вай тахан леладеш доаца «сеткъарч» яха дукхален таьрахь доаладу…

Т1еххьара ала деза, укх илле вариант кепатеха я. Бакъда, Джабаге вариант хьалхаг1а д1аязъяь а ший тайпара белгалонаш йолаш а я.

ЦА1 МАРА ВОАЦА ВОША

КХАЛХАРАХ БОЛА ЙИШИЙ КОДАМ

И. Дахкильгов, Х. Дзейтова

Газета «Сердало» 1990, 18 декабря