Дахкильгов Ибрахим
Долаш да илле-т1а ширденна дешаш: моаша (куропатка), хешт (выдра, нутрия). г1армиха (крымски саг), дото тийдергаш (кхалнаьха г1овтала наькха т1а леладаьча дото меттех доахкараш), «Эзде» яхача дешах хьаяьнна я деша форма «оздинг». — тахан вай меттаца лелаеш яц из.
| Ц1аста к1удалахХьаьса бохк тесса.
Гез-даьре пхьош духьал лаьца. Совра пашмакх кога йийха, Сос биа г1аж санна я1а тесса. 1ам т1а боабашк санна терка. Хи т1а йодаш хиннай из дадий Аьлбика. Кхо пха бола пандар бе а белла, Картах а оаг1о теха. Пандарах т1елг а бетташ, Пхьег1а т1а латташ хиннав Из Зоврий Арсмак. Шийга г1олла юрта т1ехьашка Бажаш бола ды хьа а лаьца. Хьаста вахав из Зоврий Арсмак, — Енна йила хьо, дадий Аьлбика. Чаме чу хи дал сона! — аьннад цо. — 1уйрийна дехкаца сайрана боадонца Хи т1а кхувла дин, Делкъийга х1ана венав хьо?—аьннад цо. — Цергех чам боллалца хьа марг1ала бордаш 1овша венав. Шурах йиза б1ийг агарах санна, Хьа к1айча наькхаца Ловза венав ше, — аьннад цо. |
— Венна вала хьо,Зоврий Арсмак,
Ма доккха дош аьлар 1а сога! Тиркал дехьар Мусост кхалаш Юрта к1анташта екъача санна. Гужий тикашкара ц1ена к1ада Юрта бошта декъача санна, Мел доккха дош аьлар 1а сога! — Хьа Арсамак лалва ше мел ва. Ца хьожаш 1ергвале. — аьннад цо. Тиркал дехьара , Мусоста кхалаш Юрта к1анташта йийкъай цо. —Гуржий тикашкара ц1ена к1ада Юрта бошта дийкъад цо. Кхо пха бола пандар бе а белла, Пандарах т1елг а бетташ, Картах балаш а теха. Пхьег1а т1а латташ хиннав Из Зоврий Арсамак. Ц1аста к1удалах хьаьса бохк тесса, Гез-даьре пхьош юхьа т1а а лаьца, Совра пашмакх кога йийха. Сос биа г1аж санна я1а тесса. 1ам т1а нек ду боабашк санна. |
Терка хи т1а йодаш хиннайИз дадий Аьлбика.
Лаьтта маьрк1ажа боад Ессачул т1ехьаг1а, Маьрк1ажеи пхьеранеи юкъе. Г1адж йоаца саг ж1али доацача Коа т1а санна. хьанкхашта дадий Коа т1а вола Зоврий Арсамак.—аьннад цо. Маьрк1ажа боад Лаьтта ессачул т1ехьаг1а. Маьрк1ажеи пхьеранеи юкъе, Ж1али доацача коа т1а вахар Из Зоврий Арсамак. Шийна т1адувха барзкъа Ши шод баь йовлакха юкъе делла, Цунца яхай из, Цунга маьре яхай из дадий Альбика. |
Доаладаьча иллена т1ехьа автораша хьахойт, ер илли а б1аргаш дайнача Са1е даьккха хинналга. Из илли тара да хьалхаг1а оаха доаладаь хиннача «Йодаялехьа хинна къамаьл», яхача иллена. Бакъда, цу илле т1ара вайна ца ховш дисад: йо1 даьша ше маьре д1алуча, д1аяха раьза я е яц, кхы а да ца ховш: ше йодая1ьча з1амигача сагага а яха раьза из хиннайий. Х1аьта «Денали эздели» яхача илле т1а йо1 ше бартаг1а а йолаш йода з1амигача сагага маьре, бакъда, хьалхаг1а йо1о тохк, из з1амига саг денал, эздел долаш ва е вац. Ше денал долаш а эздий волга д1агойт з1амигача саго. Из илли доахаш хиннача замах могадеш хинна х1амаш ду цо: аьлан рема лоалл, совдегархой тикаш хьо. Цига хьоахаваь вола Мусост малав ховргдац иллега ладийг1ачоа, нагахьа санна из вай багахбувцам бовзаш веце. Из Мусост вувцаш ва вайнаьха турпала — эпически иллешка: Аьдий Сурхох долча а, «Г1аьла Г1айтакха» яхача а. Цу иллешка из аьла ва вайнаха зенаш деш, миска нах баха ца буташ. Цудухьа иллешка хестабу цу аьланна духьала увтташ хинна турпалаш. Вай багахбувцам дика ховш хиннача сага, Мусост малав вувца везаш дац, цудухьа «Денали эздели» яхача илле т1а цун ц1и а яьккхе, цох д1ахо кхы х1ама ца оалаш соц б1аргаш дайна Са1и. Турпалхочо йихьай, оал, гуржий тикаш. Вайна ха деза, гуржашца вайнаьха гоамал ца хинналга, из хьахьокхаш дукха я вай багахбувцама юкъе тексташ. Гуржий е эрмалой тикаш ювцар хьадоаг1аш хиннад, базараш еш лоамашка г1олла лелаш хинна совдегархой лоаманхоша, шоай аьттув баьлча, нахагара совнаг1а даьккхача рузкъах хьалбикъа хиннараш бовхаш хинна хиларгара.
З1амигача саго ремаш лахкарца, тикаш яхьарца хьагучадоал цун денал. Х1аьта цун сина эздел хьахьокхаш дар да, цо ше мел даьккха х1ама кхы а говрах-герзах кийчабаланса болча кагийча наха юрта долча бошта д1ахьа декъаш хилар, уж тайпа х1амаш деш хинна турпалаш наха безаш хиннаб, иллеша уж хестабаьб.
Хи т1а йодача йн1ийна т1адувхар, цу йн1ий болар дувц дуккхача иллешка. Укхаз белгала долаш цхьа х1ама дувц: йо1о шийна хьалха пхьош духьала лацар. Из тайпа х1ама кхыдолча иллешка цхьаннахьа а дац. Хьалха вай мехкараша, шоаш хи т1а болхача хана, к1ирбенна кагий нах шоашта б1арахьежаш хилча, духьала лувцаш хиннад чокхе пхьош е коара. Йи1ий ц1и я Аьлбика. Из ц1и юкъе йоалаяьй, илле т1а дувцаш дола х1ама бокъонца хиннад, аьнна, хетаргдолаш. Ховш да, вай багахбувцама юкъе Аьлбика. Зазо яха мехкарий, истий ц1ераш дуккханахьа лелаеш йолга: «Хьамсара Аьлбика» яха оалам. Зайта Шахмарзах дола турпала-эпически илли.
Иллена юкъе долаш да «сос» яха архаични дош. Тахан цун ма1ан дукхаг1чарна ховш дац. Корта бохоча малара даьла лоарх1аш хиннав вай Сосан-ерда. Цун ц1ай-ц1а лаьттад Маьтлоам т1а 1944 шера эккхийтад изи Маьттара-даьла Яхари ши ц1ай-ц1а. Вай даьша деза лоарх1аш хиннача цу ц1айц1еноех уж хинна лераши т1ойи мара х1ама дисадац. «Сос» беш хиннаб мукхахи, хуохи (мель), к1едж яьккхача хихи. Латташ цхьа ха яьккхачул т1ехьаг1а, цу сосах хьадоаккхаш хиннад йий. Из даьккхачул т1ехьаг1а, сосах юхейиса х1амаш доаханна, коарча оалхазарашта кхоссаш хиннай.
ДАЬКЪАЗА ЙО1
| Ше нанас дадийнаяьча бус,
Даьра ча хена к1ала Кадаш, керчаш хиннай. Ц1окъа лом дарцо хьовзадаьд, Сура сай берташа бохабаьб. Берташа бохабаь сура сай санна мецъенна, Ц1окъа лом хьовзадаьд дарза шелало. Даьра ча кадаш, керчаш хиннай Хена к1ала чайтонга доарелла. Ше х1ана кхеллай сел даькъаза, Кхеллача цу дала? Ше х1ана яъй сел даькъаза. Цу нанас дадийна? Ц1и бе а елла, т1аьн к1ала ча а делла. |
Юрта маьждигдоагадича санна,
Къор1ах къаьра дув бнача санна, Сел даькъаза х1ана кхеллай ше, Кхеллача цу дала? Сел даькъаза х1ана яьй ше. Цу нанас дадийна? Араг1а зиза санна Хабар хоза даьннар лайла! Шолжа аьлха санна Хабар шаьра даьр лайла! Б1арг то1а а беш, Ц1ацкъам сотта а деш. Цу б1аьхоча мера оаг1онца Мела ладар лега а деш, Юхайийрзай из… |
Литературеи багахбувцами тохкача 1илманхоша ювиаш я поэтически кечал «параллелизм»: в1аший тарадерзадеш, в1аший дусташ дола ши сурт гойтар: цхъан сурто вокх суртадар к1оаргдеш, цун ма1ан къаьгаг1а хулийташ. Из кечал я укх илле т1а керттераяр. 31амнгача саго хозачен шаьрачеи къамаьлаца 1еха а я, цу т1а г1олла даькъаза яьннача йо1о тараю, ше даьра човнаш хиннача наначацеи цун чайтонгацеи; таръю мецача берташца, цар биача саьца: таръю дарцо чувхадеча ц1окъа ломаца. Цу тарадерзадаро къаьста дика хьахьокх йи1ийна т1аэтта хинна халонаш. Из х1ама кхы а к1оаргаг1а хьахьокх укх дешаша: юртара маьждиг доагадаьр а къаьра дув биаьр а наха селлара даькъаза ваьккхавац, ше санна, йоах йо1о ший монолога хьисапе долча илле т1а.
Илли чакхдоалаш дувцача сурта т1а вайна гойт йн1ий елхар. Багахбувцама юкъе цу таипара дола сурт х1анзолца хезадац. Укхаза вайна хьахойт йи1ий мераж й1аьхо хилар, б1аргех доаг1а хий тарду мелача ладарца. Ер дакъилг литературни произведенешта гаргаг1а да.
УКХ ЗАМАН ДОАКЪАЗАЛ
| 1уйран малх арабаьннабоагаш латт.
Къаьга елаенна я сийна снгале, Лоаман хьу оалхазарий иллеша кхайкош латт, Сомадаьнна да даьла дуне. Цу Тирка берда т1а ваьнна. Тиркага хьежача: Шин арг1а юкъе дедда дода къона аькха санна, Ловзаш додаш гургда б1асийна Тирк… |
Цу керага корта а билла,керага ладийг1ача:
Тхьайсача хьуна юкъе ц1увза цхьалха оалхазар санна, Г1ийла делхаш короргда кер чура дог… Да венна диса, хьо, маьлха ва дуне! Мел деха хьайзар, хьо. маьлха дуне! Да венна йиса, хьо, йохар ва зама, Мел ехар, хъо, йохар ва зама? |
Ший комментаре т1а Дюмезила теркаме хоам бу вайна: т1ехьара биъ муг1а багахбувцама т1ара ба, царея хьалха дола муг1араш Джабаге (цо ше аларца) шийгара кхелла да, царца из ший цхьан новкъоста г1алг1ай поэзен т1а рифма йолга хайта веннав. Цу хоамах гу Джабаги поэтически х1амаш кхолла г1ерташ хинналга. Вайга хаьттача, цо кхелла муг1араш цхьаццадараш багахбувцамах да. Иштта хила а доаг1а из. Масала, Т. Бекова ший стихаш кхоллача хана, вай литературни традицеш (т1ехьале) цу хана ца хиларах, хьаккхашта пайда ийбаьб багахбувцамах. Х1аьта Джабаге ший йоазош 1935 шера кепатеха дале а, вай къона литературни поэзи цунна йовзаш хиннаяц. Вай хьалхара поэташ бувцача хана, Джабаге ц1и а хьоахае йоаг1аш я, аьнна, хет тхона.
Шийна чу йолча саготонга хьежача ховргда, х1анз оаха йоалаю стихотворени эмиграце волча саго язъяъ йолга. Автора дага латт ший даьхен лоамаш, хьунаш, б1асийна Тийрк. Бакъда, дог лазача автора йоккха сагото ю, дунен дохарах, зама йохарах, цудухьа да автора «кер чура дог г1ийла делхаш».
НАЬНА ДЕГАЙ1ОВХО
Хьажал, нана, хьай к1анте
Дына ховш ди къувкъош,
Дынара воссаш,
мохк бегош.
31ы хаьда 1ад санна,
Ды к1огора тувсаш.
Морхийла малх санна,
Ды юкъе тувсаш,
Воаг1аш латт ер к1анат.
Воаг1аш латт ер к1анат!
Хестора илли да ер. Нах в1ашаг1кхийттача йо1о илли оалаш нийслора, белгалваьннача з1амигача сага е къонахчоа хетадеш. Хьасоттадаьча 1адах, д1атоссаш хиннача пхаьнах вай х1аиз оалаш а яздеш а дешаш да:
«пха», «т1аьск». Х1анз уих илле хоам бу вайна цох хьалха «з1ы» оалаш а хинналга.
Г1АЙГ1А
| Цхьа лаьча дар,ма йоахий.
Цу лакхча ва лоаме. Ше далла кхоллаш Цхьа ткъам боацаш кхелла. Кхеллача цу дала Шийна ткъам ва Беннабаларе, Ше г1оттаргдар, ва яхаш. Цхьа поп бар, ма йоахий, Цу хьуна ва голашка. Ше делла кхоллаш Ткъов йоацаш ва кхелла, Кхеллача цу дала Шийна ткъов ва еннаяларе, Ше латтача агаргбар, ва яхаш. |
Цхьа седкъа бар,ма йоахий,
Цу сийнча ва сигала, Ше далла кхоллаш Лир доацаш ва кхелла. Кхеллача цу дала шийна Лир денна ва даларе, Ше деррига дуне Сийрдадоаккхаргдар, ва яхаш. Ткъам боаца лаъча деций, Воша воаца воша? Ткъов йоаца хи беций, Тайпа доаца нз к1анат? Лир доаца седкъа беций, Во1 воаца ва да? |
Доаладаьча илле вариант кепатеха я «Дега г1оз» яхача гуллама т1а. Цхьацца элементаш корайоаг1а кхыча иллешка а. Укхаза мел дувцар, бокъонца багахбувцама 1аьдалаг1а дувц. Дерригача илле ма1ан гучадоал цун т1ехьарча даъкъа т1ара. Х1аьта цунна хьалха доаг1а кхо дактьа вайна хьалха отт, доккха, даьржа метафорически дустара хьисапе. 1ам дувцача сурташца ювзаю илле т1а адама дега чура сагото, г1айг1а.
НОХЧИЙИ ШАМАЛИ
«Лоам лакха ба»,—аьнна,
Лоам ваьлар Шамал.
Лоама ца корайир Шамала
Керта атта г1овге.
«Аре шера я», — аьнна,
Ара ваьлар Шамал.
Арахьа ца корайир
Шамала
Дег1а к1аьда мотт.
«Шамал» яхаш.
Шамал наха вувце а,
Шамалах «Шамал»
ваьраш
Нохчий к1антий бац?
Вай теркам т1аозаш да илле т1ара керттера ма1ан: г1алг1аша йоах Шамалах, цох ц1ихеза къонах ваьраш нохчий ба.
(Д1ахододар хургда).
И. Дахкильгов, Х. Дзейтова
Газета «Сердало» 1990, 20 декабря
Свободен лишь тот, кто может позволить себе не лгать. 
Добавить комментарий