Свободен лишь тот, кто может позволить себе не лгать.

1944-ча шера 23-ча феврале 1уйрийна Мочкъий-Юртарча йоккхача школен коа гулбаьбар цу юртара беррига кхийна ма1а нах. Салташа го бир царна, д1ат1ахьекха пулеметаши бе йоахкаш автоматаши йолаш. Царел совг1а школен бада т1а оттаяь, царна 1от1ахьекха а яр пулемет.
Школе д1ачувоалача на1арга латтар йийлла кузов йола «Студобеккер» яха американски автомашен. Цу т1а байлар сирча элтара кийнаш тухка советски эпсараш, х1аьта царна т1ехьа — цу юрта меттел мехка а бовзаш бола моллаш Гантимиров Къазии Шадиев Товсии, иштта юрта дика ц1и йоаккхаш вола къонаха Ужахов Мочкъеи парте Нохч-Г1алг1ай обкомо вайта Тангиев 1аддал-Хьамиди. 1аддал-Хьамид Нохч-Г1алг1ай республика Министрий Совета председатела заместитель вар. Г1алг1ашта юкъе ц1ихезача а дикача а ц1ент1ара саг вар из. Цун даь Жамбота (иштта оалар оаха цун даьх) Буро т1а эггара доккхаг1дарех в1ашт1ара даь доккхий ц1енош дар. Мочкъий-Юртарча наха безаш нах бар уж а, цун даь воша Жаьнтамар-Хьажа а, цун къонгаш а. Х1аьта тхо каст-каста в1аши гуш лоалахой дар. Ше доккха хьал долча ц1ент1ара воллаше, кхелетача хана денз революцегахьа а ваьнна хьавоаг1аш, цунна ц1енеи тешамеи г1улакх деш саг хиннав 1аддал-Хьамид. Даси даь вошаси дувцаш цо бера хана денз доаккхал даьд ший халкъах, дагаяьллай паччахьа хана цунга яхьаш хинна г1елал. Цудухьа дезаденнад цунна большевикаша кхайкаду 1аьдал. — Большевикаша шоай дош г1улакхаца кхоачашдора. Царех бола тешам къаьстта ч1оаг1белар са, паччахьа хана вай юрташка ховшабаь хинна нах ара а баьха, уж юрташ цар вайга юхахьакхачийтача, — яхаш дувцар 1аддал-Хьамида. Иштта тешам бенна цо ший вахар айхха дувз большевикашца, х1аьтта кхийна з1амсаг волаш 1920-ча шера Ленински партена юкъе а вода из. Вай воай автономи хьахиннача ткъоалаг1ча шерашка Г1алг1ай мехка керттерча хьакимаша Зязиков Идриса, Мальсагов Иналкъас, кхычар белгалваьккха а б1убенна а вола з1амсаг 1аддал-Хьамид органашка балха хьожаву. Вай автономи, из гоама йолча нахах лорае, халкъа зуламе болчарца къовсам лоаттабе безаш кхераме г1улакх дар из. Керда 1аьдал ца довзараши ца дезараши нийслора. Революци ялалехьа паччахьа 1аьдалгахьара цатоам баьнна, цунца къовсабенна, хьулалуш бола эбаргаш а бар. Царна 1аьдал моллаг1а а гоама дар. Царна керда 1аьдал д1адовзийта а уж маьрша бахаргболча оттабе а безар. 1аддал-Хьамида беркате кхоачашду цу г1улакха т1а шийна оттадаь декхар. Уж шийна т1абехаш, ше уж болча д1ат1аводаш, царца хьаькъале, сабаре г1улакх лоаттадеш, уж хьаьнала бахаргболча боах цо. Из ц1енхашта дола декхар дика кхоачашдирах 1аддал-Хьамидах бола тешам 1аьдалгахьара а нахагахьара а лакхлу. Цу хана денз шийх бенна тешам боа ца беш хьавена вар 1аддал-Хьамид. Из наха иштта вовзар. Цудухьа вайтавар из х1анз унзара къамаьл де г1алг1ай эггара йоккхаг1йолча юрта. Нах шоаш гулбарах цхьацца хет-хетараш дувцаш бар. — Ва нах! — йист хилар 1аддал-Хьамид. — Наьха къамаьлаш сайцар. Саг воацаш санна, сатем эттар школен коа. — Х1анз шуга айса аргдар д1аала дийна со а ма валара, аз оалар д1ахаза дийна шо а ма далара, — аьлар цо. Къамарга х1ама эттача санна, к1еззига сабар а даь, — мехках доах вай, — аьнна б1ил кхайкадир. Кисара хьал а даьккха, б1аргех йовлакх хьекхар. — Дерригаш а? — хаьттар машена юхе лаьттарех цхьанне. — Дерригаш а. Почетни, непочетни, — жоп делар 1аддал-Хьамида, — Вайна гонахьа этта ха ма гой шоана. Аз дехар ду шуга цхьаккха духьале ца еш, укх вайна го баь долча эскаро шоашка яххар деш хилалаш. Духьалваьнначоа хьем боацаш цу минота топаш тоха аьнна да Сталина приказ. Шоашка долчо, герз 1одилла. Из бахьан х1ама аргдац шуга, аьнна, лоацца чакхдаьккхар цо ший къамаьл. Ший халкъа халахетар хилча, иштта дог делхаш, оарцаг1воалаш, дикахетар хилча, дог делаш саг вар 1аддал-Хьамид. Цо оала дош, деш дола г1улакх ший къама хетадаь хулар. Къамаьл деча хана, цхьаболча наха санна, ц1аккха а хьоахадицар цо шоай ц1а, дезал, дай, доаккхал дицар, де йиш йолаш воллаше. Моллаг1вола г1алг1а санна мара белгалвалацар из. Цун къамаьл, оала дош ший къама, Даймехка хетадий хулар. Ше халкъа даьча диках дог 1абацар цун. Вайцига 1арам-хи т1а, Ачалкхе курорташ, кхыйола г1ишлош яйтар 1аддал-Хьамида. Иштта г1ишлош яйтаяр цо Дагестане, Урале, кхычахьа а. Х1аьта Сийлахь-боккха Даймехка т1ом вайцига гаргаг1ертача хана деррига кхы мел дар дита, ханна воккха воллаше, партизанашца а волаш, немецки оккупанташта духьал оборонни ч1оаг1алонаш яйташ т1ом беш хул из. Цу хана ше деш мел дар ду цо немецки г1аьрхой эшабара, уж вай мехкара лелхабара… Ший халкъаца цхьана мехках ваьлар 1аддал-Хьамид а. Из доккха 1азап вай халкъа т1аэттача, алхха ший сина хулаш хинна бала хинна 1ацар цунна 1аткъаш, ший къама т1аэттар дар. Из-м миччахьа вохийте а, эшаши накъаваргволаши саг ма варий. Казахстане а эшаш хилар 1аддал-Хьамид. Эггара керттера г1ишло — Казахстански металлургически комбинат хьалъеча управлене начальник волаш болх бу цо. Из хьалйора город Темир-Тау, 1аддал-Хьамид дика ц1и йоаккхаш саг вар цу городе. Цо г1улакх дора, новкъостал дора цига нийсбеннача г1алг1ашта, нохчашта, кхыча спецпереселенцашта. Аз доаккхал дора вай къаман иштта вола саг хиларах, из волча водар (цу городе вахар со а). Дика хетар со шоайцига веча цун ц1ен-нанна Сахара, Г1алг1ай мехках а тхоай Мочкъий-Юртах а дувцаш безаме ха йоаккхар оаха. 1аддал-Хьамид дог дуллаш вацар вай воай мехка ц1аг1оргхиларах. Г1алат а валанзар. Юххера а бакъхилар цунна дагадаьллар — Советски Союза Коммунистически парте ткъоалаг1ча съезде гучадаьхар мехка доал деш ше яьккхача й1аьхача хана тирана Сталина советски халкъа даь доккхий зуламаш, царца бехк — гунахьа доацаш г1алг1ай, нохчий, кхыдола халкъаш шоаш даьхачара мехках дахар а долаш, иштта цо боабайта къаьст-къаьста бола дуккха нах а. Цу городерча предприятей коллективай собранешка ешар цу съезде уж зуламаш дувцаш парте Центральни Комитета хьалхарча секретара Хрущева яь доклад. Наха къамаьлаш дора цох лаьца. Тангиев 1аддал-Хьамида д1адовзийтар ше кулгалдеча йоккхача коллектива болхлошка Сталин советски халкъа моастаг1а хинна хилар. Из съезд хинна дукха ха ялалехьа доккхий дика хувцамаш хила доладелар спецпереселеций вахаре. Араиккхар Нохч-Г1алг1ай республика ергья яха хабар а. Из бакъ хилар. Казахстане баьхкар Москвера хьакимаш. Цар хеттар вайнахага вай республика Казахстане йиллара раьза дий яхаш. Х1аьта Темир-Тау бахача вайнахага 1аддал-Хьамида йоахар вай республика ше хьалха хиннача хургхилара мара раьза ма хилалаш, нах оарцаг1боахар вай воаш даьххача ц1адахийтар Советски Союза Коммунистически партеи советски правительстваи хьакимашкара хьадехара. Цо яхар кхоачашдеш наха городе митингаш йора. Иштта йола митинг йир оаха а, Кар ГРЭС яхача электростанце, металзаводе, карбидни заводе, кхыча предприятешка болх беча г1алг1ашеи нохчашеи. Юххера а Нохч-Г1алг1ай республика ше хиннача меттаоттаергйолаш соцам хилар 1аьдалгахьара. Цу г1улакха лаьрх1а Советски Союза керттерча хьакимаша Москве д1ахьийха хилар г1алг1айи нохчийи ц1ихеза нах, царца 1аддал-Хьамид а. Цигара из ц1авеча, со шоайцига вахача, республика меттаоттаярах дувцаш, цо аьлар: — Республика-м меттаоттаю, Г1алг1ай мохк-м оттабац-Пригородни район х1ирашка юс. Аз сайна могачог1а къийсар керттерча хьакимашца из йита йиш яц, яхаш. Из юте, лоалаха дахача шин къама юкъе цатоам баргба, яьхар. Из дувцалехьа тха хинна безаме къамаьл дижар, г1айг1ане вар 1аддал-Хьамид. Цунна ч1оаг1а халахетар из район д1аяккхар. Цу хана цу района хьакъехьа къамаьл деча т1ахьийха хилар сои 1аддал-Хьамиди, яхаш дувцар нохчашкара цига ваха хиннача викала Мальсагов Зияуддина. 1аддал-Хьамид ч1оаг1а духьалваьлар из район х1ирашка йитара, йоахар цо. Из район а ше кхийна, ваьха Бурув а х1ирашка юсаш хилар ч1оаг1а халахеташ дувцар цо. Кхы аттаг1а-м сона а дацар из. Кхы 1е ца венна республика меттаоттаяра йолча оргкомитетага письмо яздир аз, из район х1ирашка йитача, цу шин къама юкъе моастаг1ал хургда, яхаш. Из 1аддал-Хьамидага аз дешийтача, цо могадир са письмо. Бакъда, цох х1ама-м хиланзар. Тангиев 1аддал-Хьамид Шолжа-Г1алий т1а ц1авеча, цун квартире яз а деш Советски Союза партийнии советскии керттерча хьакимашка письмош кхахьийтар оаха из райони Буруви г1алг1ай халкъа керттера моттигаш хиларах тарра вай республиках хьатохар дехаш, дуккхача нахага кулгаш а яздайташ. Цунах а кхы х1ама хиланзар. Казахстанера ц1авеча ший республика меттаоттаяра къахьегаш хул 1аддал-Хьамид. Цо болх бу «Чеченингушстрой» управляющи волаш. Тангиев 1аддал-Хьамида вайна юхедитад ший вахарах, ше даьча дикадарех дола дувцараш. Цун вахар а, цо даь г1улакхаш а хьокхаме да вай т1ехьенашта.

Ю. ЧАХКИЕВ

Сердало № 137 (9512); 4 декабря 2004 года