Свободен лишь тот, кто может позволить себе не лгать.

НАЬСАРЕ ЙИЛЛА ТУРПАЛ

Баргала дын а боажош,

Кого ага а теркош,

Кулго шура а лувсаш,

Орцха К1арцхала йилла

Наьрта Наьсарс

Ворх1 шера мара

Яьккхача яц г1алг1ашта.

мара.

(Йоаккхаеннаяц, из а  г1алг1ашта мара).

Комментаре т1а автораша цу иллена шоашта хетачох ц1и тиллай, «Герой-основатель» аьнна. Тхога аьттача,  нийсаг1а хургда  цу иллена «Наьсаре йилла турпал» аьнна, ц1и тиллача. Илле т1а вувц Орцха К1арцхал. Дюмезила язду: цу са­гах лаьца Джабагена х1ама хац,   яхаш.  Вайна а хац, бокъонца из иштта да е дац. Нагахьа из иштта дале, оаха тамаш ю, вай багахбувцам, хьагучог1а, дика ховш хиннача Джабагена, из турпал ца вовзарах. Х1аьга цу Орцха   К1арцхалах, оаха доаладаь илли  аларал совнаг1а,  халкьо дувцаш хиннад шира дувцараш а Кхы а тешшаме 1илмано гучадаьккха    да   Орцха К1арцхал бокъонца   хьалха ваьха къонах хинналга. (Цох лаьца хьажа: «Исторический фольклор чеченцев и ингу­шей», — тохкам: «Сказки, сказания и предания чечен­цев и ингушей», — тохкам: «Сказки, сказания и преда­ния чеченцев и ингушей»— тексташ).

Оаха йоалаяь текст, илли да, аьнна, книжкана юкъеденадале а, тхона хетаргахьа, илли а доацаш, стихотворене хьисапе д1аоалаш хинна х1ама да, г1алг1аша шоаши Орцха К1арцхали хеставеш. Тексто йоах, Наьсаре йилла моттиг ворх1 шера йоаккхаш хиннай.  Из  аьннад аьнна хет, илле турпалал доккхаг1а хилийтар духьа. Проза­ически багахбувцамои  исторецара долча хоамаши вай­на хойт, Наьсаре йилла лаьтташ цу хана даьсса ухкаш хинналга.

Текста т1а Орцха К1арцхала дын бажа д1ахецарах, ц1аг1а ага теркадарах, шура лувсаш хиларах  хьагу, саг цу метто маьрша вахар дилла 1охайналга.

Наьсаренах вайнаха «На на-Наьсаре» оалаш да. Эггара хьалха хоз вайна Джабаге яздаьча илле т1я «Наьрта Наьсаре» оалаш. Цу «наьрта» яхача дешаца вай даьша турпалал белгалдеш хиннад,  Масала,   низаца, кадай хиларца саг т1ехваьлча, «Наьртала   ваьнназ», салаш хиннад. Иштта, турпала я озлаш, хестаяьй вай даьш Наьсаре.

ДУНЕ  ДОХАШ  МА ЛАТТИЙ

Гехча к1анташа   ловзош  лаьтта Чаьчана аре, яробби цхьа даьла, Фу да-теша ер? Паччахьа машенаша Кхайкоча  ма кхаьчарий… Наьсархой к1анташа ловзош лаьтта

Наьрта Наьсаре   яробби цхьа даьла, Фу да-теша ер? Паччахьа машенаша Ц1увзоча ма кхаьчарий… Да венна диса шо, Оарцанара ва попарч, Воша воацача вешийна Вошал де ца кхелла…

Эрсий  базар санна.   Хоза хинна дуне. Дохкаденна даьри санна, Дохаш ма латтий. Буц йола бай санна, Хоза хинна дуне, Г1а дежа  хьу санна. Ийрча ма даьларий.

Нохчийчеи Г1алг1айчеи бокъонца а еррига а паччахьа колонизаторашта кара яхачул т1ехьаг1а, вайнаьха вахар эггар халача дийрзача хана кхеллад из илли. Цу илли т1а хоза хеташ дагайохийт вайнах кортамукъа болча ханара зама, дог лазаш ювц колонизаторски политикаи капитализмаи вайнаха юкъеена зама. Из д1аоттар дувзаду машенникъ биларца.  Цу наькъо  д1аяьккхар вайнахаи  паччахьа 1аьдалаи юкъе цхьа бахьан хинна пордув, изоляци. Машенникъ буллаш дукха хьунаш тийда хиннай. Из х1ама а зем боацаш дисадац илле т1а. Арарча лаьтташка ухка хьунаш доккха новкъостал деш хиннай вайнаха, моастаг1ех лачкъа а, ц1аьхха моастаг1чоа   чухьийлхе дов де а. Из дика ховш хин­нача Астаг1ча Темареи цул т1ехьаг1а   «Ермол — ахпадчахьаси» шоай мамогга хьу­наш тедаш хиннай. Вайнаха цу хьунех боча оалаш хиннад: «Наьна ювраг1а».

Ер илли даьккхача хана г1алг1ашта  гаргаг1а  йолча нохчий юрташта юкъе йоккхаг1ъяр Геха хиннай. Цудухьа илли оалаш  волчо, цунгеи машенникъ чубеннача г1алг1ай  Наьсаргеи къамаьл ду.  Илли даьккхар вайнаьха уйла йолаш саг хиннав:  цхьалха г1алг1ашка  кхаьча бала бийца 1ац из цун дог лаз берригача вайнахах.

Хьалха хиннача заман хозал, эрсий  базарца х1ана юст-те илли оалачо? Низ т1абахьашвар эрсий паччахьалкхе хилча, х1аьта а? Укхаз юха а гу вайна, эрсий халкъаца нохчий а г1алг1ай а гоамал ца хинналга. Моздаке, Шолжа-г1алий т1а, Г1излаьре хиннача ярмаркашка дукха лоаман адам гуллуш хиннад. Цу  ярмаркашка дукха хиннай йохкаш лоаманхошка йоаца   х1амаш: тайп-тайпара к1адаш, ингале пхьег1а,  юртбоахама тайптайпара кечалаш, сакъердам а боккха хулаш хиннаб цига. Цудухьа тамаш а яц дикача заман хозал эрсий базара таръеш хилар.

Т1АККХА-МА ХОВРГДАР

Хьовзаш дошо даьха   Истмайла мажараш, Даьла дагавеха еттача дийнахьа, Хьеха бетта доахка Терсмейла товраш, Даьла дагавеха лесточа дийнахьа, Цу юрта й1оахалла Сир делла пошташ.

Цу даьла моастаг1аша   хехкача дийнахьа. Из рузбан маьждиг. Корах ала бетташ, доагача дийнахьа, Зударий майралгаш лечкъача дийнахьа, К1антий бараш къастача дийнахьа, Т1аккха-ма ховргдар Вай к1антий хиннараш Малаш ба!

Ер илли латт б1арччача цхьан предложенех. Илле варианташ йовзаш а кепатеха а я. Илле т1а ювцаш йола ха я антиколониальни за­ма.  Паччахьа б1ухоша вай юрташ йохаеш,   х1алакъеш хинна зама.  Ер илли, укхунна тарадараш а, доахаш хиннад  граждански   т1ом лаьттача хана. Илле керттера декхар хиннад — наьха денал ураоттадар,  зовзал бегьяккхар.

Тахан   к1езига — дукха кхеталуш доацача укх илле т1ара дешаш довзийта деза. «Истмайла» — цхьаболчарна из цхьа мохк болаш санна ювц, х1аьта из я Стам­бул яха шахьар. «Мажар» — хьалха хинна моакхаза топ я. «Хьувзаш дошув  даьккха»— цу топа т1ехьнахьа дошоцеи дотоцеи догамаш деш хиннад.  «Хьеха беттара тораш» — бетта чу тура е шалта дит къовлаш дахчан ши улх йоалл, хьех кулга аттаг1а, дозала яйгаг1а хиларах, цох еш хиннай уж. «Терсмайла» — хьалха Европе. Азе деш хиннача товрашта, цар диттай т1а, то1адаь сурташ доахаш  хин­над, цу сурташ т1а   хулаш хиннад ц1окъа лома сурт, берза сурт, цхьацца йоазонаш. Ц1окъ т1адолаш хиннача товрех вайнаха оалаш хиннад «ц1окъболат», цхьацца дола сурташ хиннад маймала йийлача бата тарадолаш, царех  маймала «терсаш»  оалаш  хиннад  — ц1ог1а   детташ,  1увг1аш, кхайкаш, — оалаш хиннад товрех «терса маймала» — «терсмейла».   «Сир делла пошта» — почтен, документаши,  рузкъеи   д1ай-хьай кхухьаш «почтови кареташ» хиннай,    т1аг1олла   лак  хьекха. Цудухьа сир делла я оалаш   хиннад   царех, «К1антий бараш къастача дийнахьа» — к1антех ца1аш леш, вожаш дийна   бусаш хилар дувц.

ЭБАРГА ЛЕТКЪАМ

Шо лакха лоамаш дошо —

далара.

Шо дошо лоамаш

дезачоа далара!

Сарахьа дагавала

воккхаг1а валара!

1урра дагавала

з1амаг1а валара!

Даьх-наьнах диса хьо

маьлха ва дуне,

Наьха к1анташа мел

хоза дуъ хьо!

Аз хала ма дуъ хьо

г1ийла бо хинна.

Малейкаш мара

новкъостал де саг воацаш,

1аьржа лаьтта мара

тешаме саг воацаш.

Дукхаг1чарна хет эбаргий вахар самукъане, романтични долаш хилча санна. Уж белгалоиаш а цар вахарца к1езига — дукха хила-м хиннай, бакъда, х1анз 1одийшача   иллега   ладийг1ача, шаьра гуш да, эбаргий вахар къаьстта хала хинналга.  Эбаргий вахар бокъоица дайзача саго мара кхолла йиш ярий-хьог1 ер илли, аьнна а, хеталу. Илле т1а эбарго хьахойт, ше рузкъана т1ехьабаьнна   лелачарех воацалга («шо дошо лоамаш дезачоа   далара»,   шийна дошув эшац яхалга да из). Къаьстта хала я эбарга шийга кхаьча цхьоал. З1амаг1а воккхаг1а хинна дезалах саг вац цунца;   г1ийлача боно санна дуъ цо ер дуне, вокхара-м хоза дуъ из, — маьршача вахарах   хьегаш ва эбарг. Малейкехи 1аьржача лаьттахи мара новкъостали тешами бац цун.

Вайнаьха хьалхарча хана, х1анз дицденнад ала йиш йолаш, цхьа 1аьдал   хиннад: сарахьа,  пхьерийна,   во1о ший даьгеи наьнагеи  д1адувцаш хиннад, дийнахьа ше мел леладаьр, в1аший дагабувлаш хиннаб. Из дагадоал илле т1а   вувцача эбарга. Х1аьта «1урра дагавала з1амаг1а валара» яхалга да, моллаг1ча г1улакха ше аравоалача хана, шийна уллув з1амаг1а отта йиш ца хилара сагото елга.

МЕХКАХ  ВАЬННАР

Гуйрана мух хьекхаш ба

Бийсана дохк ухаш да.

Боанга чу даллийса

Оалхазар санна.

Гом чура са хьувзаш да…

Са мохк,

Хьо мича ба?

Са къам.

Хьо мича да?

Текста юкъе вайна гуш я, цхьалха яле а,  рифма. Х1аьта вай  халиъа иллешка уж рифмаш наггахьа ма­ра (ше-шег1а) нийслац. Вай халкъа стих я ритмични, тонични йолаш. Рифма вай литературни произведенешка лелее яьннай т1ехьаг1а. Вай­наьха халкъа поэзе хьалхар­ча хана «къам» яха дош хиннадац, цун когаметта леладеш хиннад   «г1алг1ай», «нохчий»,  наггахьа  «вайнах» яха дешаш. Оаха лакхе мел яздаьчо, тхона хетачог1а,  тешал ду «Мехках ваьннар» яха илли халкъа а доацаш, Джабаге ще кхелла хилара. Вайна гу автора мел дукха безаш хиннаб ший мохк, мел дукха дезаш хиннад ший къам. Мехках ваьннача автора ший доазол дехьарара вахар тарду боанга чу доаллача оалхазарца, ший г1айг1а ювц автора гуйранарча михаца,  бийсанарча дохкаца.

ЗИКАР

Со ма теш, со ма теш.   ва везан даьла. Се лергйолга со ма теш. Со ма теш, со ма теш, ва везан даьла, Кисе мерчи доллийла! Со ма теш, со ма теш, ва везан даьла, Кисе кхо т1ехкар хьоарчийла!

Со ма теш, со ма теш,   ва везан даьла, Готта лаьхьта доаккхийла! Хала дац, хала дац укх дуненахь; Хала да, хала да далла Духьала Отт дезалга!

Г1алг1ай   меттала  «3икар» аьнна ц1и йоаккх Джабаге укх илле. Маьлха дуней т1ара вахар хала долча саго мара доаккхаргдац, селлара г1айг1ане илли. Вахарах дог дилла, беррига те­шам даьлах мара боацаш к1алвисача сага  уйлаш я илле т1а екаш. Шийна юкъе йолча г1айг1анга хьежача, ер илли таралест «Мехках ваьннар» яхачоа.

ЛОВЦА

Лакхе малх хьежаш.

Лохе, дог1а делхаш.

Маьлхага гулденна

Сура саьрч санна,

Ловзарга гулбенна

Кагий к1антий,

В1аший тешам

Шун ма бовлба!

Вайнаьха иллеш  оалача наьха цхьа 1аьдал хиннад: мел г1айг1ане (мел  сагота дола х1амаш шоай иллешка дувце а, илли чакхдоалаш е бегаш беш, е ловца боаккхаш хиннаб цар, цу х1аманца наьха дега хинна хало д1ахьош,  илле массехк сакъердаме муг1а боалабеш хиннаб.  Из х1ама Джабаге дика ховш хинначоа тара да. Цудухьа укх оаха боалабаьча ловцаца   чакхдоал цои Дюмезилеи арадаьккха книж­ка.

Гаьннарча   мехка   ший Даьхенах хаьда   лийннача Джабаге торо хиннаяц, айхха вай культураца бувзам а болаш къахьега. Бера хана денз шийна  дагадаьлла г1улакх, доазол дехьа цхьа бахьан де мара торо ханнаяц цун.  Ший мехках, ший къамах  хьогаш,   г1ийла цхьоал юаш лийннавале а, цунна дагадаьллад вай халкъ, цунна,  пайда  хулбалара, аьнна, ше гулдаьча х1амаех цхьадараш   кепатехад цо. Хьанна хов кепатоханза цун мел йисай вай багахбувцамах йола, цо ше язъяь йола а произведенеш. Из кхы а тахка дезаш г1улакх да.

Галг1аех язбаь Дюмезила кхы а ба цхьа болх. Из х1анз тохкаш ба.

Т1ехъарча дешаца   оаха дех М. Джабагех (Джабагиевах) ховш долча х1амаех газетага яздар.

И. Дахкильгов, Х. Дзейтова

Газета «Сердало» 1990, 25 декабря