Свободен лишь тот, кто может позволить себе не лгать.

Хьат1адоаг1ача 2007 шера 22-г1ча январе 69 шу дуз Чахкиев Са1ид ваь. Белгалде доагIа, царех 45 шу совгIа йола ха цо вай гIалгIай литература ший ма-хулла дегIадоаладе г1ерташ дIаенналга. Цунна дола дика тешал да къаьстта укх тIехьарча 45 шера цо гIалгIай а эрсий а меттала, царна юкъе юхакепатехараш а долаш, шовзткъа совгIа книжка арахецар. ХIаьта цу книжкашта юкъе кепатеха я цо цу замах а вай таханарча ханах а язъяь йола цун дик-дикагIа йола произведенеш — стихаши, поэмаши, басняши, пьесаши, дувцараши, повесташи, романаши.
Лоацца аьлча, из вай гIалгIай литературана юкъе дикка доккха дакъа а, йоккха ганз а я, хIаьта из бахьан долаш вай майрра ала йиш йолаш да цу дерригача книжкай автор волча поэта, прозаика, драматурга, баснописца, таржамхочун, публициста, киносценариста Чахкиев СаIида цIи шерра вай республикерча наха яйза ца Iеш, вай берригача мехка а дIаяйзай, аьнна.
Иштта доккха хьинар а, лакхара литературни говзал а йолаш волча Чахкиев Са1ида вахарах дувцаш хилча эггара хьалха белгалде доаг1а из маца а мича а ваьв, мел дукха къахьийгад цо ший лакхара литературни говзал караерзаяра.
1938 шера, 22 январе, Наьсар-Керте вахаш хиннача хьаьналча къахьегамхочун дезале ваьв Чахкиев СаIид. Белгалде доагIа, 1919-ча шера Долакха-Юрта тIагIертача деникинцашта духьала баьча тIема доакъашхо хиннав цун да Идрис, хIаьта Хьасбеки ИбраьхIими яхаш хинна цун даьвежарий цу тIем тIа байнаб.
1945 шера Алма-Атински областе «Веселая жизнь» яхача поселке хиннача школе духхьашха деша вахав СаIид.
Вай мехкарча берригача наха а атта зама хиннаяц из. ХIаьта ханал хьалха даи нанеи а денна, «Красный инвалид» яхача артеле балха а ваха, сайранна дешаш йолча школе дийшад СаIида дIахо.
Иштта дешаш 10 класс чакх а яьккха, 1954 шера Балхашерча горно-металлургически техникуме деша вода из. ХIаьта хьал-таро во хиларах, 1956 шера цу техникумера дешар а дита, хьалха Алма-Ате гIишлош ечеи, тIаккха Талдыкургански областе Текели хиннача шахтеи балхаш даьд цо.
Ала деза, школе дешаш волча хана гучабаьнна хиннаб СаIида говзамеча литературацара бола безам. ХIаьта 1957 шера Кокчетавски областе уллача Щучинск яхача городе арадувлаш хиннача «Социалистический къахьегам» яхача газета тIа кепатеха араяьлар цо эрсий меттала язъяь хинна эггара хьалхара стихаш.
ВIалла шеко е езаш хIама дацар уж стихаш кепатеха араяларах кхувш воагIача гIалгIай зIамигача сага къаьстта дог айдалар, цу тайпара йоазонош де цун кхы а догъоттар. Къаьстта доккха совгIат хилар цунна царех лаьрхIа шийна республикански конкурсе шоллагIа приз хьожаярах.
ХIаьта Алма-Ате арадувлаш хиннача «Дружные ребята» яхача пионерий газета тIа а цу шера кепатеха арадаьлар СаIида яздаь эггара хьалхара «Эрий ара виса саг» яха дувцар.
1958 шера ше ший вежарашца Грозне цIакхаьчача, Чахкиев СаIид балха вода «Сердало» газета корректоралла. ХIаьта кастта цо гIалгIай меттала дола йоазув Iомадарах а, цунна ше хержа болх дукхабезарах а, керттерча даькъе из говзаме йоазонаш де тIакхувш хиларах а, дукха ца говш цу газета собкоралла а, литработника а балха дIатIавохийт.
Иштта цу хана дIаволалу Чахкиев СаIид наьна меттала дола йоазонаш де, вешта аьлча, дик-дикагIа болча нахах очеркаши, зарисовкаши, корреспонденцеши язъе. ХIаьта царел а совгIа, кастта «Сердало» газета тIа а, «Лоаман Iуйре» яхача альманаха тIа а, коллективни сборникаш тIа а кепатеха араювла йолалу цо эггара хьалха наьна меттала язъяь йола произведенеш, масала, стихаши дувцараши.
«Сердало» газета редакце хьинаре общественни а, журналистски а болх а беш, бокъонца ший говзал дикка дегIайоалаяьчул тIехьагIа, вешта аьлча, говзаме йоазонаш дара дуккхача хана денз хинна ший боккха безами, хIаьта цу даькъе ший де вIаштIехьадаьннари бокъонца вIаший дусташ тоъал къахьийгачул тIехьагIа, ший литературни говзал хоаенна Чахкиев СаIид 1959 шера деша отт А. М. Горьке цIерах йолча СССР-а йоазонхой Союза чуйоаг1аш йолча московски Литературни института заочни отделене. ХIаьта цхьаькха шу даьлча, 1960 шера, очни отделене перевод а яь, из Москве дIавода. Теркал де доагIа СаIидал хьалха цу вузе дешаш цхьаккха гIалгIа а нохчо а хиннавоацилга.
Цхьабакъда, нагахьа санна 1959 шера из Москве дIавахаваларе, цхьаккха а арадаьнна книжка а доацаш из цигача ваха везаш хиннавале, хIанз, 1960 шера, из цигача вода Ведзижев Ахьмада дешахьалхе а язъяь цу шера арадаьнна «Юххьанцара халонаш» яхаш дола ший эггара хьалхара дувцарий сборник а долаш.
Хетарах, вIалла а саг цецвала везаш хIама дац Чахкиев СаIид Москве дешавагIача хана цун литературни говзал кхы а сихагIа дегIаеналга, хIаьта из бахьан долаш цо цигача яьккха ха цун кхоллама юкъе къаьстта беркате хинналга.
Лоацца аьлча, А. М. Горьке цIерах йолча литературни институте дешавагIача хана Чахкиев СаIида, дуккха цар книжкаш хьалхагIа а дешарал совгIа, каст-кастта вIашагIкхетараш хул цу заман дик-дикагIа а, цIихеза а болча поэташцеи, прозаикашцеи, драматургашцеи, масала, К. Симоновца, А. Твардовскеца, Н. Тихоновца, С. Михалковца, В. Астафьевца, Гамзатов Расулаца, Кулиев Кайсынаца, Ахмадулина Бэлайца, Сулейменов Олжасаца, иштта кхычарца. Циггача, цунца цхьан курсе деша ваьг1ав Белов Василийи, цу хана денз Чахкиев Са1ида произведенеш эрсий меттала йоахаш хьавоаг1аш вола Русаков Геннадийи.
ХIаьта хIара денна хIана дац аьнна, СаIида литературни говзал ма хулла сиха дегIайоалаяра чIоагIа йоакхо еш хул из деша ваьгIача хана цар творчески мастерскойна кулгалдеш хинна цIихеза эрсий йоазонхо Лев Кассиль.
Иштта цIихезача наха юкъе нийсваларах а, царгара дуккха а ший говзал дегIайоалаеш дола хIамаш хьаIомадарах а, цул а совгIа, ший ха а ца йоаеш тIатеIIа къахьегарах а, ше цигача дешавагIашшехьа а Чахкиев СаIида вIаштIехьадоал массехк дикка боккхача лоархIаме дола книжка язде а, арахеца а.
Царех да цун 1961 шера Грозне арадаьнна «Са турпалаш» яха дувцарий сборник, 1962 шера арадаьнна «ГIарагIураш» яха стихай сборник, 1963 шера арадаьнна «БIаргий хих бизза кад» яха драматически поэма кепатеха книжка а.
ГIалгIай меттала Грозне арадувларал совгIа, Москве а арадоал цу хана СаIида книжкаш. Масала, царех дар эрсий меттала «Берий литература» яхача издательстве 1963 шера арадаьнна «Идиги, Мадиги, зIамига йиIиги» яха берашта лаьрхIа долча дувцарий сборники, 1966-г1ча шера цу издательстве араяьнна «Энвер» яха повести.
Иштта хьинаре къахьегаш, башха доккха деце а, массехк книжкай автор хиларах тарра, А.М.Горьке ц1ерах йолча литературни институте дешаваггIашше а, 1963 шера Чахкиев СаIид дIаийцар СССР-а йоазонхой Союза членалла.
Белгалде доагIа, 1944-1956 шерашкарча вай халкъа вахарах бакъдола сурт гойташ вай литературе хIанз а тIехьа наггахьа мара йоазонаш доацалга. Из бахьан долаш вIалла шеко а йоацаш къаьстта хала а, бехктокхаме а декхар дар цу хана бокъонца йоазонхочун говзал караерзае дIаволалуш хиннача Чахкиев СаIида шийна хьалхашка оттадаьр — 1944-г1ча шера г1алг1ай Сибарег1а 1обахьийтарах а, х1аьта цул т1ехьарча замах ший халкъа вахар гойтара а хетадаь «Дошо б1оаг1ий» яха дикка доккха роман яздар. ХIаьта кIезигача лоархIаме хIама дацар дипломни болх лаьрхIа цо яздаьча цу романах, из дика яздар белгал а деш, паччахьалкхен комиссес цун автора диплом с отличием хьожаяр.
Цхьабакъда, «Дошо бIоагIий» аьнна цIи тилла из роман 1965-1966 шерашка духхьал «Лоаман Iуйре» яхача альманаха йиъ номера тIа кепатохарал совгIа, из вай г1алг1ай литературе эггара хьалха кепатеха роман хиннадале а, цу замах къаьстта книжка долаш кепа ца тохаш йисар.
Белгалде доагIа, 1964 шера Литературни институт а яьккха цIавеначул тIехьагIа а дикка беркате литературни болх бу Чахкиев СаIида. Масала, Русаков Геннадес таржам а даь, 1965 шера эрсий меттала арайоал цун «БIаргий хих бизза кад» яха поэма, 1966 шера гIалгIай меттала арадоал «Седкъий догIа» яхаш дола стихотворни сборник, 1967 шера «Иштта мара» яха вай замахи, заманхоехи дола роман.
1964 шера СаIид хорж Нохч-ГIалгIай йоазонхой Союза правлене членалла. ХIаьта 1965 шера из хержар цу шера Москве хулаш йолча РСФСР-а йоазонхой съезда делегаталла.
Белгалде доагIа, иштта цу хана ше дикка къона хиннавале а, вай боккхагIа болча йоазонхошта уллув цар зIамагIа вола новкъост а хинна СаIид дIаэтталга.
Ала доагIа, вай вахара юкъе нийслуш дола цхьаккха хIама ший теркам т1а ца бохийташ, из бе-башха ца хеташ дуташ вола саг вац Чахкиев СаIид. Из цун оамал я. Цул совгIа, дика мел дар ший ма-хулла хьаллаца а, во мел дар IотоIаде а, вахарцара цун овла хоадабе а гIерташ хьавоагIа из ше говзаме йоазонош де дIаволавеннача хана денз. ХIаьта цунна тешал деш дола масалаш геттара дукха доаладе йиш йолаш да цун тайп-тайпарча жанрех йолча произведенешта юкъера.
Масала, хьаэцаргда вай 1967-г1ча шера кепатеха арадаьнна хинна цун «Иштта мара» яха шоллаг1а дола роман. Хозахета автора ше а белгалдаьдац из «вай ханара роман» да аьнна.
Духхьал шийна долча диканна мара вахаш вац авторо цу тIа гойташ вола къоано Боскар. Граждански тIема хана дерригача халкъа бала тIаэттача а, хIаьта цул тIехьагIа а духхьал ший са мара дагадаллац цунна. Ираз долаш саг хила йиш йий цу тайпара вахаш вола саг, яха хаттар да юххьанца денз авторо цу романа тIа оттадаьр.
ХIаьта цу романа оагIонаш тIа дуккхача тайп-тайпара наьха сурт-сибаташ а довзийташ, автора луш долча жопо вайна дика хойт цу тайпара «со» аьнна бола нах, уж мелла доккха киса Iоадаь бале а, кхоана хургдолча диканга догдоахилга йолаш боацилга.
Саг-м, ше саг вале, ший деррига дика а, во а ший халкъаца декъаш, цун ерригача халонашта а, балашта а Iо кIала увтташ хила веза, яхаш я, лоацца аьлча, цу романа керттера лейтмотив. ХIаьта цунна дола дика тешал да из роман дIадоладеш авторо цу книжка эпиграфа лаьрхIа юкъедоаладаь шерра цIихеза волча французски йоазонхочо Антуана де Сент — Экзюперис аьнна «Деррига наькъаш-м нах болча долх» яха геттара кIоарга маIан дола дешаш.
ХIаьта уж дешаш цIаькхаза а бакъдеш волча автора къаьгга дика гойт вай вахара юкъе харц никъ харжарах Боскараи, цо хьалкхебаьча дезалаи хиннар. Масала, Даьхен тIом латтача хана тIем тIа вахача, хало ла Iема воацача цун воIах Мурадах дизертир хул.
ХIаьта цо геттара веза-воаккхий веш, мерзадар мара ца дуийташ, дикадар мара ца дувхийташ, геттара боча лелаваьча цун виIий воIах Бердах а цхьанна саго доаккхал дергдолаш йола тIехьле хилац, хIана аьлча, деша вахача дешаш а, болх бе вахача болх беш а вац из. Атта лела Iема из, институтера дешар дIа а тесса, балха а воацаш, «мерзача вахарга» ваьнна, наха даьр дуаш а, молаш а, харцахьарча новкъа ваьнна лел.
Юххера а авторо цу романа тIа гойташ дола сурт иштта да. Къаракъ а менна, бийсанна буфета юххе геттара бирса вIаший латаш волча шин сагах цхьанне «Оарц дала! Оарц дала!» яхаш мухь бетташ шийна хьахозашше а, «Уж-м наьха нах ма хургбий, са фу гIулакх да царца», аьле, царна юххе гIолла тIехваьле дIавода ший вира вордаца совхоза фермера йол а лочкъаяь бийсана цIавоагIаш вола Боскар. ХIаьта шоллагIча дийнахьа Iурра цунна гучадоал, цу бус буфета юххе лийтар а, вийнар а наьха саг а воацаш, цун ший виIий воI Берд хинналга.
Фу бахьан долаш кхаьчад-те са вахар укх хьал тIа, аз-м акхарех нах хилба яхаш ма леладаьдарий дуккхача шерашка айса мел леладаьр, яхаш уйла ю ший воIах а, виIий воIах а къаьнача Боскара. ХIаьта цу хаттара авторо ший дерригача вахарца а, говзамеча йоазонашца а луш дола жоп кхетаде хала дац — духхьала шийнеи, ший дезалаи лаьрхIа вахарах-леларах даьлла Iац сага ираз. Эхь-бехк дайна, духхьал харц долча рузкъанна тIехьаваьнна а ца лелаш, кхычар санна хьаьнала къахьегаш, ший лоалахой, юртхой, берригача мехка бала чулаца, еррига хало а, атто а нахаца, дерригача халкъаца екъа кийча хила веза лертIа мел вола саг, йоах авторо.
ХIаьта из уйла вIалла а шеко йоацаш геттара боккхача лоархIаме я къаьстта тахан, вай воай паччахьалкхе хьа а хинна, вай вахар эргадаккха, тоаде, вай вахаре нийслуш мел хинна зуламе гIулакхаш цIендаь дIадахара оарцагIа даьннача хана.
Иштта вай вахаре нийслуш мел дола дикадар хьаллацара, водар IотоIадара, из вай вахарера лар йоацаш цIендаь дIадаккхара хетадаь дар 1970 шера кепатеха арадаьнна Чахкиев СаIида «Бертий бийсаш» яхаш дола историко-революционни роман а. ХIаьта из роман дIадоладеш, цунна лаьрхIа ше язъяьча дешахьалхлен тIа, вай мехка къахьегамхой Iаьдал оттадара вIалла а деналах ца бохаш, бокъонцара турпалаш санна лийтача вай даьштеи даьдаьштеи баркал оалаш волча авторо яздора:
«Ер книжка аз шоана хетаду, тха хьамсара даьй. Хетаду, деналах ца дохаш, Деникина духьала турпала лаьттарашта, цу лирача тIем тIа сийлахьа валар корадаьрашта. Доккха баркал ях аз цIеча партизанашта, цхьацца шоашта дагадоагIар дувцаш, документаш гойташ, ер книжка яздеш сайна новкъостал даьрашта».
Ала деза, иштта ший роман дIадоладаьча автора дика вIашт1ехьадаьлар цу чоалханеча хана ерригача Къилбаседа Кавказе лаьтта хьал довзийтарал совгIа, бокъонцара вежарий санна гIалгIашта уллув а айтта Деникина духьала лийтача дуккхача тайп-тайпарча къамий викалий — эрсий, украинций, нохчий, черсий, селий, балкхарой сурт-сибаташ а гойталга.
Лоацца аьлча, авторо духхьала ший къаман дик-дикагIа болча викалех доаккхал даь ца Iеш, деррига а интернациональни уйлаца диза да из роман. Масала, оаха шуга яхаш хIама дац, тхога большевикаш а хьаба, тхо шоай лаьттан тIа гIолла чакх а довлийта, аьнна, шоашка деникинцаша аьлча, вIалла шеко а йоацаш, «Лургбац! Тхо массаварг а большевик ва!» — оал гIалгIаша, хIаьта уж дешаш кхоачашдеш дуккха-дукхачар шоай дегIамаш циггача Iо а доахк.
ХIаьта цу ханарча гIалгIай хьаьналча къахьегамхойи, гIалгIашта новкъостал де баьхкача тайп-тайпарча къамех болча болхлойи дог-уйлеи, хьашташи цхьатарра хилар гойташ да романа керттерча турпалхоех цаI волча Шовхала Грознера венача эрсечунга Александрага оалаш дола «Вай-м цхьа вежарий да!» яха дешаш. ХIаьта цу тIем тIа бов дув биаь доттагIий хинна Шовхали Александри.
Иштта хала, керттерча даькъе шерра интернациональни вошали доттагIали леладар бахьан долаш, вайга кхаьчача коталон вай геттара а сий де деза, яхаш ба, лоацца аьлча, цу романа керттера чулоацам.
Цунна тарра лакхара граждански пафос йолаш, керда Iаьдал даккхарах вай халкъага кхаьчача хьалах-таронах, вай Даьхенах а, вай мехкахоех а, хьаьналча къахьегамах а я поэта дик-дикагIа йола стихотворенеш а. Масала, ший «Даьхе» яхача стихотворене тIа цо йоах, ший вахара юкъе мелла халонаш нийсъеларах, ший Даьхен йолча халонех цIаккха а лачкъаргвац ше саг вола саг, хIана аьлча, Даьхе лархIа а, цун сийде а визза къонах веза.
ХIаьта из саг иштта визза саг вале, цун геттара чIоагIа сий деши, из лоархIаши ва поэт. Иштта уйлаш кхайкаеш я поэта дуккха кхы стихотворенеш а. ХIаьта уж хозахеташ тIаэц дуккхача наха.
Масала, «Сутара ва со» яхача ший стихотворене тIа, ше а вай бокъонцара заманхо хиларах тарра, поэто дика гойт вай дик-дикагIа болча заманхой дог-уйлеи, цар башха атта доаца гIулакхаши. Цо ше ма-аллара, из сутара ва массанахьа а кхача, деррига а довза, тахка, дерригача лаьттана й1овхал яла, эрий ара ийхка лаьтташ аха, хIана аьлча, бокъонцара вай заманхо хила а веза ший таханарча хьинарерча гIулакхашца сийрдача кхоанен лард йоллаш.
Иштта дикачун а, вочун а мах хоадабе гIерташ волча поэта дикка доккхий декхараш увттаду таханарча вай кагийча нахаи мехкараштеи хьалхашка.
ХIаьта дика мел дар хестадеш, цунна дуккха а нах тIахьехарал совгIа, замах тIехьадиса мел долчунца, вай вахар Iаьрждеш, баьддеш мел долчунца къувса сутара волаш хьавоагIа поэт. Иштта ширдаьннача Iаьдалашцеи, гIулакхашцеи моастагIал лоаттадеш волча цо дикка боккха пайда эц юморахи сатирахи.
Масала, замах тIехьадиса гIулакхаш бегдоахаш, геттара нийса уйлаш кхайкаеш я цун «Тамашийна хIама да», «Йола сога», «Хургволча устдаьга» яхаш йола цун «ГIарагIураш» яхача эггара хьалхарча поэтически сборника юкъе яха стихотворенеш, «Са заман мух» яха поэма.
Геттара дукха стихаш я поэта дерригача дунен машар лорабара нах тIабехаш, цIена безам, хьаьнала къахьегам, дуккхача къамий вошали, доттагIали хестадеш язъяь.
Ала доагIа, вай таханарча вахаре нийслуш мел долча дикача а воча а хIамашта цIаккха а юстара латташ, духхьал уж зерах тоъам баь Iеш вола саг хиннавац СаIид цIаккха а. ХIаьта цун поэтически йоазоний из белгало къаьстта дика гучайоал вайна лакхе вай хьоахадаьча «ГIарагIураш» яхача сборникал совгIа, цо цул тIехьагIа арахийцача «Седкъий догIа» (1966 шу), «Лаьттан хьаж» (1974 шу), «Лаьттан гIовга» (1981 шу) цIераш йолча цун сборникашка вай хьежача а. Лакхара пафос йолаши, кIоаргга гражданственнии я царна юкъеяха стихаш.
Белгалде доагIа, стихаели поэмаели совгIа, цар оагIонаш т1а кепатеха я укх тIехьарча хана авторо язъяь вай вахаре нийслуш долча кхоачамбоацарашца ира къовсам лоаттабара хетаяь йола къаьггача сатирах лархIа йоагIаш йола къоанолгаш а (басняш).
ХIаьта вIалла ше-шегIа хьахинна хIама дац Чахкиев СаIида произведенеш дуккхача наха езар, цун дуккха а поэтически произведенеш иллеш а хинна дIаяхалга. Уж хIара денна хIана дац аьнна хьахозар вайна радиои телевиденеи гIолла, профессиональни а самодеятельни а сценаш тIара.
Иштта денгара-денга бокъонца тоалуш, шерлуш, кхы а дегIайоагIаш я вай заманхоех бокъонцара патриоташ хьалкхебара диккха гIо-новкъостал деш йола, массанахьа кхача а, деррига довза а сутара волча Чахкиев СаIида поэтически оаз.
Ший моллагIча темана хетаяьча произведене тIа Чахкиев СаIида эггара керттечарех лоархI вай заманхой дог-уйлеи, синоши, оамалаши, гIулакхаши цIена, дика хилийтара лоаттабеш бола къовсам. ХIаьта ший заманхой ма-хулла дикагIа, цIенагIа, эздий хилара тIабехаш волча цунна каст-кастта корабоагIа цу тайпара дуккхача кхычарна а масал гойта йиш йолаш бола турпалхой. Царех ше бокъонца литературни произведени язъяь валарга а ца хьежаш, цо цар дог-уйлеи, вахари, моллагIаш доаца гIулакхаши сихха гойташ йола публицистически очеркаши статьяши язъю.
Масала, 70-80 шерашка каст-каста вай республикански а, центральни а газеташ тIеи, журналаш тIеи арайийнначарех яр цун Афганистане доккха денали майрали гойтача Советски Союза Турпалхочох Аушев Русланах, Демченко Георгех, Афганистане ший интернациональни декхар сийленца кхоачашдарах В. И. Ленина цIерах йола орден енна хиннача Хачукаев Сулейманах йола, иштта кхы а дуккха очеркаш.
Белгалде доагIа, къаьстта дика хIама дир Чахкиев СаIида, шийца Нохч-ГIалгIай телевиденера бIарчча съемочни группа а ийца, 1981 шера БАМ-е а ваха, цигача чIоагIа хьинаре къахьегаш болча вай республикерча дик-дикагIа болча викалех документальни фильм даккхарах.
ХIаьта цу хана шийна байзача нахах ше гулдаь хоамаш ларде а дехка, яздир цо 1984 шера Грозне эрсий меттала арадаьнна «Люди высокого долга» яхаш дола духхьал очеркех латташ дола книжка.
Цул а совгIа, цхьаь-цаI общественни лоархIам болаш йола вай вахарера проблема йитац йоазонхочо вай республикански газеташ тIа ший дег тIара уйлаши, шийна хилча бакъахьа хетари ца дувцаш, цу тайпара ший лакхара граждански декхар кхоачашдеш йола публицистически статьяш ца язъеш.
ХIаьта цу тайпара «сихха» язъяьча статьяйи очеркийи ларда тIа йоазонхочо кастта бокъонца литературни произведенеш язъеш а нийслу. Масала, иштта хьахинначарех яр цун Аушев Руслана хетаяь «Руслана седкъа» яхаш йола башха дика стихотворени, хIаьта 1990 шера къаьстта книжка а долаш араяьннача, «Идрис Зязиков: Верой и правдой» яха Зязиков Идрисах йола очерк ларде а юллаш, 1998 шера цо язйир «Террор» яха пьеса.
Белгалде доагIа, иштта хьинаре къахьегарах, гIалгIай а эрсий а меттала шерра араювларал совгIа, Чахкиев СаIида дуккха а произведенеш арайийнний украински, молдавски, казахий, чуваший, гуржий, хIирий, гIаьбартой, балкхарой, аварций, гIумкий, кхы а дуккхача меттала яьха. Царна каст-кастта кепаеттар «Советский писатель», «Советская Россия», «Детская литература» яхача издательстваша, «Дружба народов», «Наш современник», «Волга», «Дон», иштта кхы дуккхача журналаш тIа. ХIаьта 1972-г1ча шереи, 1976-г1ча шереи Таллине эстонски меттала араяьлар цун «Энвер» яха берашта лаьрхIа йола повесть а. Цул а совг1а, 1974-г1ча шера Молдове кепатеха арадаьлар «Идиги, Мадиги, з1амига йи1иги» яха дувцарий сборник.
— Грозне а, Москве а, иштта дуккхача кхыча гIалашка а тайп-тайпарча наха таржамаш деш, царна юкъе вай мехкахой а болаш, арайийннай хьа дуккха а поэтически а прозаически а произведенеш. ХIаьта хьай иштта тоъал дукха болча таржамхоех малагIчун болх хет хьона эггара толашагIа? — аьнна, шийга даьча хаттара жоп луш волча СаIида аьлар:
— Со геттара доаккхал деш ва Русаков Геннадеца дуккха шераш хьалха денз сай тоссаденнача доттагIалах. Из дуккхаза хиннав вайцига хьоашалгIа вена. Цунна дика довз вай халкъа вахар а истори а. Цунна дика йовз вай оамалаш. Цул а совгIа, цунна дика вовз со а, са дог-уйла а. Цудухьа со бокъонца раьза а волаш я цо эрсий меттала яьха са произведенеш.
ХIаьта Чахкиев СаIида ше а дуккха болх баьб кхыча халкъий йоазонхой произведенеш гIалгIай меттала йоахаш. Иштта цо гIалгIай меттала яьха я А.С.Пушкина, М.Ю.Лермонтова, М.А.Шолохова, Расул Гамзатова, Кайсын Кулиева, Мустая Карима, Танзиля Зумакуловай, Василия Федорова, кхы а дуккхача керт-керттерча эрсий, украински, гIаьбартой, балкхарой, аварций, гIумкий, хIирий поэтий а прозаикий а произведенеш.
Масала, 1974 шера Грозне арадаьлар цо гIалгIай меттала даьккха Ленински преме лауреат а, дуккхача шерашка РСФСР-а йоазонхой Союза правлене председатель а хиннача С.В. Михалкова «Говрабаьри» яха стихотворни сборник, хIаьта 1976 шера — РСФСР-а йоазонхой Союза литературни консультант хиннача Г.А. Ладонщикова «ДоттагIлен звено» яха стихотворни сборник а. Х1аьта «Советски Союза Гимн» а гIалгIай меттала яьккхарех цаI вар из.
Белгалданза дита йиш йоацаш да цхьаькха а: дерригача дунен халкъий литературашта юкъе а доаккхал де а доаг1аш дола «Игора полках дола дош» яхача эрсий халкъа литература юкъерча жовхьара а дукха ха йоаццаш таржам даьр Чахкиев Са1ид хилар.
Цул а совгIа, тайп-тайпарча Чахкиев СаIида наьна меттала яьхай Н. В. Гоголя язъяь «Ревизор», испански драматурга Гарсиа Лоркас язъяь «ЦIий Iо а дахийта саг йоалаяр», француза Эдмунда Ростана язъяь «Сирано де Бержерак», литовца Йозаса Грушаса язъяь «Джази, безами шайтIеи» яха пьесаш.
Ала доагIа, Н. В. Гоголя «Ревизор» яхача пьесах 1982 шера гIалгIай труппас оттаяь спектакль цун геттара дика аьттув баьнначарех хинналга.
ХIаьта ше а дикка лакхара толамаш даьхад СаIида драматургически жанрех йола произведенеш язъеш. Цу даькъе автора духхьашха баьккха аьттув бар 1960 шера арадаьннача «Юххьанцара халонаш» яхача ший эггара хьалхарча сборника юкъе цо кепатеха хинна «МалагIча колхозе?» яха лоацца беламе пьеса. Белгалде доагIа, колхозни ферме венача корреспондента зийна дуккха кхоачамбоацараш довзийташ волча автора дикка кIоаргача сатирически хьисапе гойтаб ший «турпалаш», масала, шоай ферме масса етт ба а, царгара мел шура йоаккх а ховш боаца, шоаех тийша дола гIулакх тесса леладеш хинна хьакимаши мугIарера болхлойи. Ала деза, из бахьан долаш из пьеса х1анз а ший лакхара лоархIам бовнза йолга.
Белгалде доаг1а цхьаькха а — ше А.М.Горьке ц1ерах йолча Литературним институте дешаваг1аш язйир Чахкиев СаIида Даймехка тIема ханарча вай мехкахой турпала гIулакхаш гойташ йола «Къонгаш бовча хана» яха пьеса. Х1аьта 1966 шера нохчий меттала из пьеса лакхарча говзалца оттайир Нурадилов Ханпаший цIерах йолча республикански театро. Цу театре 1978 шера из оттайир гIалгIай труппас а.
Иштта тайп-тайпарча шерашка Нурадилова цIерахча республикански театре увттаяьчарех я цун «Са кIаьнк» яха комеди а, Ведзижев Ахьмадаца цхьана язъяь «Васкет» яха пьеса а.
ХIаьта 1979 шера Къилбаседа-ХIирий къаман театро а оттайир Чахкиев СаIида Советски Арме 60 шу дизара хетаяь йола «ТIеххьара декхар» яхаш йола турпала драма, 1986 шера Грозненски М. Ю. Лермонтова цIерах йолча театро оттайир Чахкиев СаIида «БIаргий хих бизза кад» яха поэма ларде а юллаш язъяь пьеса.
Царел а совгIа, дуккхача наха дезаденначарех да Чахкиев СаIида сценареша язъяь даьха художественни а документальни а фильмаш. Масала, хIирий йоазонхочунца Цагараев Максимаца цо язйир 1969 шера арадаьннача «ГIалаштIара цIераш» яхача художественни фильма сценарий. 1978 шера арадаьлар кинорежиссер волча Татаев Илезацеи, х1ирий режиссер волча Бурнацев Исма1алцеи Са1ида сценарий язъяь «Лоаманхоех йола новелла» яха фильм а.
Иштта Са1ида дакъалоацаш сценарий язъяь дар «Нохч-ГIалгIайче таханна» яха документальни фильм а.
Дикка боккха аьттув баьннаб СаIида берашта лаьрхIа произведенеш язъеш а. Масала, иштта я цо царна лаьрхIа язъяьча пьесай цIераш: «Лоаманхой фаьлг», «Тамашийна кий», «Светофори, пхьу Трезори, Iовдала борзи, кхыбараши», «Рамиси Натеи», «Къамаьл деш йола теник». Белгалде доагIа, уж дуккхаза Нохч-ГIалгIай республикански берий театре увттаярал совгIа, Махачкале, Смоленске, Туле, Алма-Ате, Украине, Чуваше, иштта кхычахьа а увттаяьлга.
Х1аьта Чахкиев СаIида г1алг1ай меттала яьхай кхы а дуккхача ц1ихеза эрсий берий йоазонхой пьесаш: масала, Аркадий Гайдара «Мальчиш-Кибальчиш», И.Токмаковай «Кукареку», Гр.Остера «28 попугай», К.Мешкова «К1айча дахкахи, 1ажаг1ча циска к1оригахи, цар тешшамерча доттаг1чох 1аьржача ж1але к1оригахи бола фаьлг», Георгия Ладонщикова «Къаьна нажа къайле», М.М.Корабельника «Говрабаьри», Ю.Батуева «Редакце ена посылка», эстонски драматурга Уно Лейеса «Бирса моастаг1а», иштта кхы а. Царех дуккхача шерашка спектаклеш увттаяьй Шолжа-Г1алий т1арча теникий театре болх беш хиннача г1алг1ай студе артисташа.
Лоацца аьлча, дикка лоарх1аме дакъалаьцад Чахкиев Са1ида берашта лаьрх1а дола литература дег1адоаладарца. Белгадича тоъаргдолаш да — цул дукхаг1а берашта лаьрхIа произведенеш язъяь цхьаь-цаI йоазонхо вац вай литературе. Масала, лакхе вай йийцача берашта лаьрхIа йолча дуккхача пьесаел совгIа, тоъал дукха я цун кхоллама юкъе берашта лаьрхIа йола стихотворенеш а.
ХIаьта ший «Дахкилг», «ШайтIилг», «Селасат» яхаш йола геттара цхьалхача, аттача меттаца язъяь йола, сакъердаме, хьехам луш йола поэмаш а керттерча даькъе берашта лаьрхIа язъяьй поэта.
Белгалде доагIа, ший «Шарип» яха (хьалхара цун ц1и яр «Эрий ара виса саг») берашта лаьрхIа дола эггара хьалхара дувцар авторо ший 1961 шера арадаьннача «Са турпалаш» яхача книжкана юкъедахийта хинналга. ХIаьта цул тIехьагIа берашта яздаь цо арахийцад дуккха а дувцараши, повесташи.
Иштта керттерча даькъе берашта лаьрхIа да цо яздаь багахбувцама сюжеташ тоа а еш яздаь дуккха фаьлгаши, дувцараши, басняши.
Теркалде доаг1а, Чахкиев Са1ида хьалхаг1а «Ц1е планета» аьнна ц1итилла хинна дувцар вай г1алг1ай литературе эггара хьалха язъяь фантастически произведени хилар. Т1ехьаг1а авторо «Во1» аьнна, ц1и хувц цун. Из Г.Русакова таржам а даь, арадоал «Фантастика-81» яхача «Молодая гвардия» издательствос 1981-г1ча шера арахийцача книжка т1еи, «Советская фантастика» яхача «Известия» яхача издательстве 1991-г1ча шера архийцача сборника т1еи.
Вайна ма-гарра, укх тIеххьарча 50 шера гаргга йолча хана вай г1алг1ай поэзе а, прозе а, драматурге а, иштта кхыча жанрашта юкъе а цхьатарра хьинаре къахьегаш хьавоагIа Чахкиев СаIид. ХIаьта цу замах цо мел язъяь произведенеш вай вахара а, вай заман а керт-керттера проблемаш увттаеши, уж ма-хулла кIоаргагIа вайна йовзийтара дика гIо-новкъостал деши я. Цу хьакъе цох ала доагIа, из вай вахар довза а, тахка а, массанахьа кхача а сутара хиларал совгIа, дилла а бIаргий са ира а долаш, саькха ладувг1а а ховш йоазонхо ва аьнна. Цудухьа цунна дикка кIоарга гу вай замеи, вай вахари, хIаьта цу вахара юкъе вай заманхошта хьалхашка увтташ йола керт-керттера проблемаши.
ХIаьта ший дегах чакхдоалаш, бокъонца ший дега Iаьткъачох мара яздац цо. Керттерча даькъе из бахьан долаш хул цо мел яздер дуккхача наьха дегашка дужаш, уж цох тешийташ, цар сакхетам кхы а совбоаккхаш.
Белгалде доагIа, керттерча даькъе из бахьан долаш хул Чахкиев СаIида язъяь произведенеш юха а юха а каст-кастта кепаетташ. Масала, цун «Бертий бийсаш» яха кIоарга историко-революционни чулоацам бола роман гIалгIай меттала кхозза арадаларал совгIа (1970, 1979, 1986 шераш), массехказа эрсий меттала а арадаьннад.
ХIаьта СаIида язъяь «Иштта мара» яха вай замах а, заманхоех а йола роман а шозза арадаьннад эрсий меттала, цкъа, 1969 шера, Грознеи, шозлагIа, 1982 шера, «Советская Россия» яхача издательстве Москвеи, б1аь эзар экземпляр тираж а йолаш.
Дуккха а тайп-тайпарча жанраех дола йоазонаш дарал совгIа Чахкиев СаIид болх беш хиннав вай республика тайп-тайпара идеологическии, культурнии учрежденешка. Масала, 1964 шера денз дуккхача шерашка цо болх баьб Нохч-ГIалгIай телевидене литературни редакце воккхагIа вола редактор волаш, «Лоаман Iуйре» яхача альманаха редактор волаш, Нохч-ГIалгIай радио литературни редакце керттера редактор волаш, республикански теникий театра директор волаш, Нохч-ГIалгIай книжни издательства воккхагIа вола редактор волаш. ХIаьта 1990 шера из хилар гIалгIайи нохчийи меттала арадувла доладеннача «СелаIад» яхача берашта лаьрхIа долча журнала эггара хьалхара керттера редактор.
Уж дикка бехктокхаме балхаш дарал совгIа, Чахкиев СаIид массаза а хиннав вай республика а мехка а общественни вахаре хьинаре дакъалоацаш. Масала, из хиннав РСФСР-а йоазонхой массехк съезда делегат, дуккхача шерашка из хиннав Нохч-ГIалгIай йоазонхой правлене член, драматургий секце кулгалхо, «Лоаман Iуйре» яхача альманаха редколлеге член, «Прометей» яхача республикански къонача йоазонхой литературни объединене эрсий меттала йолча секце кулгалхо. ХIаьта 1990-1992 шерашка из вар В. И. Ленина цIерах йолча берий фонда республикански правлене председатель.
ХIаьта вай республика юхаметтаоттаяьчул тIехьагIа СаIида болх баьб «Сердало» газета керттера редактор волаши, Г1алг1ай республика культура министр волаши.
Каст-кастта из го йиш я вай республика дуккхача вузашка, техникумашка, школашка ший книжкашдешархошцара вIашагIкхетараш дIахьош. Цул а совгIа, цо дуккха а дакъалаьцад вай мехка тайп-тайпарча республикашка а, гIалашка а дIахьош хиннача литература деношка а декадашка а.
ХIаьта уж дуккха а дика гIулакхаш карагIдувларах цунна тийнна совгIаташ а тоъал дукха да. Масала, 1978 шера Москве хиннача Н. А. Островске цIерах йолча кагирхоех язъяьча произведеней Ерригсоюзни литературни конкурсе «Даьй илли» яхача повеста цунна хьожайир Сийлен диплом.
ХIаьта 1981 шера цу повестах цун автора елар Нохч-ГIалгIай республика Ленински комсомола лауреата сийлен цIи. Татаев Илезацеи, Бурнацев Исма1алацеи цхьана «Лоаманхоех йола новелла» яхача фильма сценарий язъярах 1979 шера Чахкиев СаIида елар Нохч-ГIалгIай республика Лакхехьарча Совета президиума Грамота.
Иштта тайп-тайпарча шерашка СаIида енний ВЛКСМ-а ЦК шиъ Сийлен Грамота, ВЛКСМ-а Нохч-ГIалгIай Обкома кхоъ Сийлен Грамота, СССР-а телевиденеи радиовещанеи комитета Сийлен Грамота, СССР-а машара фонда Правлене Сийлен Грамотеи значоки, Нохч-ГIалгIай культура министерства Сийлен Грамота.
Духхьал укх тIехьарча шерашка Чахкиев СаIида язъяьй «Джанхота валар», «Асхьаб Бендер», «Террор», «К1оаг» яхаш йола геттара лоархIаме йола пьесаш, арахийцад массехк керда книжка. Масала, царех да «В тисках» яха массехк романи, повесташи, дувцараши юкъедоаг1аш 1998 шера эрсий меттала арадаьнна дола дикка доккха книжка, 2001-г1ча шера арадаьнна «Дог-безам» яха г1алг1ай меттала дола стихотворни сборник, 2004-г1ча шера кепатеха «Г1алг1ай оамалаш» яха драматургически произведенеех латта шин томах дола книжка. Царел а совг1а, духхьал берашта лаьрх1а Чахкиев Са1ида арахийцад «Селасат» яхеи, «Маькха ч1егилг» яхеи ши книжка. Х1аьта 2004-г1ча шера цун аьттув баьннаб ший еррига пьесаш юкъейоаг1аш дола «Г1алг1ай оамалаш» яха ши книжка арахеца а.
ХIаьта уж шедола толамаш белгалдоаккхаш массехк шу хьалха ГIалгIай республика Президента Указах Чахкиев СаIида елар «За заслуги» яха орден.
СаIид башха дика вовзаш воацача сага хетадала тарлу — мишта вIаштIехьадоал-те цунна селлар дукхача жанрех йола произведенеш ишта каст-кастта язъе а, кепаетта а, общественни вахаре ишта хьинаре дакъалаца а аьнна. Керттерча даькъе малув из? Поэт ва, прозаик ва, драматург ва, берий йоазонхо ва, романист ва, таржамхо ва, публицист ва, киносценарист ва, баснописец ва, е йоазонхо-фантаст ва?
Цу хьаькъе, сона хетарах, вIалла шеко е езаш дац цаI — из цхьатарра лакха говзал йола поэт а, прозаик а, драматург а, публицист а, таржамхо а, берий йоазонхо а ва, хIана аьлча, цу массайолча керттерча жанре шийна карагIдаьнначох цIаккха а тоъам баь ца Iеш, царех цхьаккха а Iо ца тоссаш, хIара денгара-денга ший говзал кхы а лакхъеш хьавоагIа из. ХIаьта цу гIулакхо дика тешал ду дIахо мел йодача хана а цун кхоллама юкъе керда-керда, кхы а лакхагIча маьхе йола, тайп-тайпарча жанрех йола произведенеш араювргхиларах.
Иштта денгара-денга бокъонца шерлуш, тоалуш, дуккхача вай заманхой дегашка южаш а, цар дегаш ураоттадеш а я вай республика халкъа йоазонхочун, вай берригача мехка а шерра ц1ихеза волча поэта, прозаика, драматурга Чахкиев Са1ида литературни оаз. Масала, цун дик-дикагIа йолча произведенех хьахинний хIанзарча гIалгIай литература дикка йоккха а, ший тайпара а йола ганз. Из бахьан долаш вай догдаха йиш йолаш да кастта цун литературни кхоллама дитта тIа кхы а доккхагIа, кхы а лоархIамегIа дола зизаш латаргда аьнна.
ХIаьта вIалла шеко а йоацаш ала йиш йолаш да, царех, цу кердача зизаех, геттара цар цунга догдаьха, кхы а доккхагIа дола совгIат хургда из йоазонхо дуккхача хана денз бокъонца везаши, из лоархIаши мел болча книжкашдешархоштеи, цун новкъосташтеи.

ТАЙП-ТАЙПАРЧА ШЕРАШКА Г1АЛГ1АЙ А, ЭРСИЙ А, ЭСТОНЦИЙ А, МОЛДАВАНИЙ А МЕТТАЛА ЧАХКИЕВ СА1ИДА АРАДИЙННА КНИЖКАШ

Г1АЛГ1АЙ МЕТТАЛА

ЮХХЬАНЦАРА ХАЛОНАШ. Дувцараш. Грозный, 1959
СА ТУРПАЛАШ. Дувцараш. Грозный, 1961
Г1АРАГ1УРАШ. Стихаш. Грозный, 1962
Б1АРГИЙ ХИХ БИЗЗА КАД. Драматически поэма. Грозный, 1963
ДОШО Б1ОАГ1ИЙ. Роман. — «Лоаман 1уйре», 1965 шу, №№2,3,4. Альманах «Лоаман 1уйре» 1966 шу, № 1
СЕДКЪИЙ ДОГ1А. Стихаш. Грозный, 1966
ИШТТА МАРА. Роман. Грозный, 1967
ШАЙТ1ИЛГ. Фаьлг. Грозный, 1969
БЕРТИЙ БИЙСАШ. Роман. Грозный, 1970
ЛАЬТТАН ХЬАЖ. Стихаш. Грозный, 1974
ИДИГИ, МАДИГИ, З1АМИГА ЙИ1ИГИ. Повесташи дувцараши. Грозный, 1977
БЕРТИЙ БИЙСАШ. Роман. Грозный, 1979
ЛАЬТТАН Г1ОВГА. Стихаши поэмаши. Грозный, 1981
БЕРТИЙ БИЙСАШ. Роман. Грозный, 1986
ХЕРЖАРАШ. Стихаши поэмаши. Грозный, 1988
ДОШО Б1ОАГ1ИЙ. Роман, Грозный, 1989
Ц1ЕРАГА МАЬРЕ ЯХАР. Романи, повести, дувцараши. Грозный, 1991
ДОГ-БЕЗАМ. Стихаш. Нальчик, 2001
СЕЛАСАТ. Стихаш. Магас, 2001
МАЬКХА Ч1ЕГИЛГ. Магас, 2003
Г1АЛГ1АЙ ОАМАЛАШ. Пьесаш. Цхьоалаг1еи шоллаг1еи том. Назрань, 2004

ЭРСИЙ МЕТТАЛА

ИДИГ, МАДИГ И МАЛЕНЬКАЯ ДЕВОЧКА. Рассказы. Перевод с ингушского. М., Издательство «Детская литература», 1963
ЧАША СЛЕЗ. Драматическая поэма. Перевод с ингушского Г. Русакова. Грозный, 1965
ЭНВЕР. Повесть. М., Издательство «Детская литература», 1966
НА ВТОРОЙ ДЕНЬ, УТРОМ. Роман. — Грозный, 1969
ЛОМТИК СОЛНЦА. Стихи. Грозный, 1971
ВОЛЧЬИ НОЧИ. Роман. Грозный, 1973
ТРАВЫ РОСНЫЕ. Стихи, поэма. Перевод с ингушского Г. Русакова, Грозный, 1976
ОТЦОВСКАЯ ПЕСНЯ. Повесть и рассказы. Грозный, 1978
ГОРСКАЯ СКАЗКА. ВААП-Информ. Москва, 1981 год
ВОЛШЕБНАЯ ШАПКА. ВААП-Информ, Москва, 1981 год
НА ВТОРОЙ ДЕНЬ, УТРОМ. Роман. М., Издательство «Советская Россия», 1982
У ИЗГОЛОВЬЯ ЗЕМЛИ. Стихи, басни, поэмы. Перевод с ингушского. Грозный, 1983
ЛЮДИ ВЫСОКОГО ДОЛГА. Книга очерков о строителях БАМа. Грозный, 1984
ПРИЧАСТНОСТЬ. Стихи. Перевод с ингушского Г.Русакова, А.Передреева и Д.Долинского. М., Издательство «Детская литература», 1987
ВОЛЧЬИ НОЧИ. ЗОЛОТЫЕ СТОЛБЫ. Романы. Перевод с ингушского Т.Сартаковой и Г.Русакова. Москва. Издательство «Советский писатель», 1990
ИДРИС ЗЯЗИКОВ: ВЕРОЙ И ПРАВДОЙ. Историко-публицистические очерки. Грозный, 1991
ЗОЛОТЫЕ СТОЛБЫ. Роман. Перевод с ингушского Г.Русакова. Нальчик, 1994
В ТИСКАХ. Романы, повести и рассказы. Назрань, 1998

ЭСТОНЦИЙИ МОЛДАВАНИЙИ МЕТТАЛА
ЭНВЕР. Повесть. Таллин. 1972
ИДИГ, МАДИГ, МАЛЕНЬКАЯ ДЕВОЧКА. Сб. рассказов. Кишинев, 1974
ЭНВЕР. Повесть. Таллин, 1976

Мальсагов Абу

Газета « Сердало» № 76 (9765) 6 июня 2006 г.